MediaSfera
Novosadska Racija ili Bački pogrom je ratni zločin koji su mađarski fašisti Mikloša Hortija izvršili nad Srbima i Jevrejima u Novom Sadu tokom Drugog svetskog rata. Racija je sprovedena u Novom Sadu i okolnim mestima, od 21. do 23. januara 1942. godine.
Ova zločinačka akcija je dobro isplanirana danima ranije od najviših vojno-policijskih funcionera tadašnje fašističke Mađarske, a sa čime je bio upoznata i tadašnja mađarska Vlada.
Za tri dana racije u Novom Sadu u vodama Dunava je nestalo preko 2.000 Novosađana. Ukupan broj nestalih tokom pogroma je oko 4.500 „nepodobnih“ lјudi. Pored Srba i Jevreja, u raciji je ubijen i jedan broj pripadnika drugih etničkih grupa, najvećim delom Rusa i Roma.
Trideset godina nakon ovog zločina na novosadskom Keju je podignut spomenik žrtvama Racije. Spomenik je izradio Jovan Soldatović u visini 4,0 metara, na kome je napisano na četiri jezika: srpski, mađarski, slovački i hebrejski šta se desilo krajem januara 1942. godine u ovom gradu.
Skupština grada Novog Sada je ovaj spomenik proglasila da je od izuzetnog značaja.
Pre zločina
Navodni povod za pogrom širih razmera pronađen je u otkrivenom pritajenom Šajkaškom partizanskom odredu u Žabalјskom ritu na Pustajićevom salašu. Kod ove grupe pronađeno je 17 pušaka. Odred je otkriven 4. januara 1942. godine od strane patrole mađarskih žandarma i graničnih lovaca, koji su ih napali.
U samoodbrani, šajkaški rodolјubi su ubili dva graničara lovca i dva žandarma, a nekoliko ih ranili. Dejstvom velikih okupatorskih snaga ovaj odred je u potpunosti razbijen u toku istog dana 4. januara 1942. godine.
Ovaj događaj zvanična klika proglasila je za „ustanak“. Mađarske okupacione vlasti iskoristile su ovaj manji incident kako bi nastavile sa sprovođenjem svoje politike u Bačkoj i Baranji.
Pravi cilј racije je bila kampanja etničkog čišćenja usmerena protiv srpskih i jevrejskih civila (uklјučujući žene, decu i stare), kao i plјačka njihove imovine. Prema istoričaru Zvonimiru Goluboviću, racija je planirana znatno ranije i napad na partizane u Šajkaškoj je samo iskorišćen kao izgovor za sprovođenje planiranog genocida.
Mađarska Vlada šalјe u žabalјski kraj Honvede iz segedinskog garnizona. Oni dolaze u žabalјski kraj i titelsku oblast i počinju da haraju, pale, ubijaju, siluju i plјačkaju. Otpočeti 4. januara 1942. godine, ovi zločini su se povećavali, sve dok u Novom Sadu 23. januara 1942. nisu doživeli svoj vrhunac.
Zločini
Tih januarskih dana poslednje nedelјe nove 1942. godine u Novom Sadu temperatura se spustila na podeok od -30 stepeni Celzijusovoj skali.
Racija je počela 21. januara 1942. oko 06:00 časova ujutro. Po celom gradu izleplјeni su plakati koji su objavlјivali početak racije sledećim sadržajem:
– „Pošto se na području Novog Sada kriju razna sumnjiva lica kao i velika količina oružja, to je Ministarstvo vojske naredilo da se održi pretres svih stanova kao i legitimisanje svih lica. Naređuje se građanima koji kod sebe imaju kakvog oružja, da ga odmah predaju najbližoj komandi. Naređuje se da se svako zadržava u stanu gde je prijavlјen.
Slobodno kretanje dozvolјava se samo državnim činovnicima, fabričkim radnicima kao i svakom građaninu koliko mu je potrebno da nabavi najnužnije životne namirnice za određeni dan. U svakom slučaju svako mora raspolagati sa potrebnom legitimacijom, a kretanje je dozvolјeno samo sredinom ulice.
Žaluzije na prozorima moraju biti spuštene i ne sme se gledati na ulicu. Kod koga se bude našlo sakriveno oružje, ili ko bude kod sebe držao sumnjiva lica, taj će biti izveden pred vojni sud.“
Potpisao ga je honvedski komandant Jožef Graši. Po tekstu plakata niko nije mogao ni pomisliti da okupator namerava pod „racijom“ da izvrši masovna zverstva nad Srbima i Jevrejima u cilјu njihovog potpunog uništenja. Rano ujutru 21. januara 1942. mađarske honvedske snage blokirale su sve ulice i počele vršiti „pretres“.
Rumenačka ulica
U Rumenačkoj ulici rezultat pretresa stanova i legitimisanja bio je taj da je većina stanovništva kamionima odvedena na „Štrand“. Neke su ubijali već na ulici. Tako su, na primer, žandarmi primorali Savu Felbapova i Stevana Rakića da legnu u sneg sa opruženim rukama, pa su ih iz pušaka ubili.
Porodicu Kolarov zatrli su gotovo potpuno, ubivši 9 članova, ostala je samo mala Aleksandra. Jedan od oficira uzeo je iz nedara jedne žrtve 250.000 dinara. Taj isti oficir prisilio je trinaestogodišnju Aleksandru da vuče leševe svojih ubijenih roditelјa na ulicu, kako bi se mogli utovariti na kamione.
Dana 23. januara 1942. upalo je pet žandarma u kuću Jelene Jovandić i zapitali njene sinove, nedoraslu decu, koje su vere. Kad je jedno dete odgovorilo da su pravoslavne vere, oni su sve petoro dece isterali u dvorište, a majku su zatvorili u kuću i postavili vojnika da je čuva. Ona je čula dečje zapomaganje: „Mama, ne dajte nas!“
Zatim su odjeknuli puščani plotuni, pa je nastupila tišina. Majka je istrčala u dvorište i skamenila se videvši pet leševa svojih sinova. Vojnici su joj tada stavili nož pod grlo i zatražili novac. A kad su dobili sav novac, otišli su dalјe.
Miletića ulica
Na uglu Miletićeve i Grčkoškolske ulice vršena su masovna ubistva Srba i Jevreja iz Miletićeve i okolnih ulica. Tu su žandarmi i vojnici dovodili grupe lјudi, kojima je naređivano da kleknu u sneg. Posle toga im je pucano u leđa, a žrtve su padale licem u sneg. Novodovedeni su morali da stanu ispred pobijenih žrtava pa su i oni ubijani. Nekima je naređeno da legnu na zemlјu, pa su tako ubijani.
Na ovo mesto dovođeni su ne samo odrasli muškarci nego i žene i deca, pa i odojčad u naručju majki. Pre nego što bi se leševi odvukli, vojnici su im skidali bunde, cipele i ostale vredne stvari.
Dunavska obala
Dana 23. januara 1942. sprovedena je veća grupa lјudi, žena i dece od sanatorijuma dr Jakovlјevića do kraja tramvajske pruge, prema sanatorijumu dr Uzelca, i tu su ubijani pucnjima iz pušaka i mitralјeza. Posle toga vojnici su leševe vukli za noge do same dunavske obale i tu ih bacali pod led. Sve ovo gledali su mornari sa broda Korona koji je plovio između jedne i druge obale. Mornari su pričali da je masa leševa ometala plovidbu.
Kasarna XVI batalјona
Jedna velika grupa lјudi dovedena je 23. januara 1942. iz okolnih ulica u dvorište kasarne, gde su ih vojnici sve pobili. Dok su leševi ležali na zemlјi, jedan od oficira se izdrao vojnicima: „Sklonite ove crkotine da ih ne gledam“.
Kad su leševi odneseni, na dvorištu je ostalo mnogo krvi i delova čovečijeg tela. Vojnici su se sami hvalili da su leševima sekli prste i skidali prstenje.
Štrand
Veći broj Srba i Jevreja iz svih delova grada dovožen je kamionima ili su pod stražom, peške, sprovedeni do pred sam ulaz u novosadsku plažu Štrand. Tu su bili postrojavani u redove i čekali su da budu uvedeni pojedinačno ili u grupama na plažu, odakle su se neprestano čuli pucnjevi pušaka i zapomaganje žrtava.
Masovna ubistva na samoj obali Dunava, pored Štranda, počela su 22. januara u 4 sata ujutru i trajala su do 16 sati. Žrtve su padale u vodu, a one koje su pale na obalu, vojnici su gurali pod led. Jedan posmatrač sa druge obale ustanovio je da je ubijano 15 osoba na minut.
U 16 sati došao je oficir i naredio da se preostali „zaroblјenici“ odvedu u Spomen-dom. Na putu do doma strelјani su neki starci i iznemogli, prema naređenju koje su oficiri izdali: „ko se usput bude okrenuo ili zastao, biće ubijen“.
Uspensko groblјe
Na pravoslavno Uspensko groblјe Mađari su dovodili stanovnike okolnih ulica, većinom Jevreje, i ubijali ih ili na ulazu u groblјe ili na samom groblјu.
Posle masovnog strelјanja nevinih žrtava, mrtvačnica je bila sva poprskana krvlјu, a zidovi izrešetani mecima. Takođe su ubijeni i grobar, njegova žena i dvoje dece, jedno od 9 a drugo od 13 godina.
Igralište NAK-a
Na igralištu NAK-a žrtve su dovođene iz svih delova grada i tu ubijane 22. i 23. januara. U toku ta dva dana ceo prostor bio je blokiran, a iz tog pravca neprestano su se čuli plotuni.
Dana 24. januara 1942. došli su na igralište radnici gradskog poglavarstva da uklone tragove krvavog zločina. Krv je očišćena, mesto dezinfikovano, a leševi su odneseni na Uspensko groblјe.
Izvršioci pokolja
Kako je dosada utvrđeno, u raciji su učestvovali: vojska i žandarmerija, mađarska državna kralјevska policija u Novom Sadu, kao i Mađari koji su živeli u Novom Sadu.
U izvršenju strahovitog pogroma najviše su se angažovale vojska i žandarmerija, koje su se rasporedile u gradu već u rano jutro 21. januara 1942. Pokolјima su rukovodili štabovi pojedinih skupina, smešteni u pojedinim mađarskim kućama.
Sudbina Srba i Jevreja zavisila je tako ne samo od mađarske vojske i žandarmerije, nego i od samih suseda Mađara, kod kojih je bio štab dotične formacije.
Za sprovođenje pogroma okupator je izabrao najkrvoločnije lјude. Na primer, đak žandarmerijske škole u Seksardu, Kenjereš Janoš je rekao: „Ubio sam 20 lјudi iz Šosbergerove kuće u Miletićevoj ulici. Ubijanje mi je pričinjavalo zadovolјstvo, samo me je posle mrzelo da leševe bacam u kamion“.
Kad su naočigled majke vojnici ubili njeno petoro muške dece (od 15-28 godina), majka je u strahovitom bolu plakala. Jedan od ubica, gurajući je kundakom, izdrao se na nju: „Ne smeš plakati“.
Dana 23. januara 1942. u stan Jovana Tatovića ušli su jedan žandarm, jedan žandarmerijski poručnik i jedan vojnik. Žandarm je uhvatio domaćina, a oficir je prislonio na uho žrtve cev revolvera i opalio. Smrtno pogođen, čovek je pao, a oficir se iskezio i zadovolјno rekao: „Lezi sada, smrdlјivi Race“.
Izvršioci zločina su odlikovani „Krstom narodne odbrane“ (Nemzetvedelmi Kerest) i „Spomenicom južnih krajeva“ (Del-videki Emlekerem).
Nalogodavci
Među imenima organizatora i nalogodavaca ovog užasnog zločina u arhivama spominju se sledeća imena:
- Ferenc Sombathelјi, načelnik mađarskog Generalštaba
- Ferenc Keresteš, ministar unutrašnjih poslova u Vladi Mađarske
- Karolј Barta, ministar odbrane u Vladi Mađarske
- dr Laslo Bardoši, premijer Mađarske
- Mikloš Horti, mađarski regent i vrhovni komandant oružanih snaga Mađarske.
- Ferenc Feketehalmi-Cajdner, mađarski general i vrhovni rukovodilac čitave operacije i izdavalac naređenja.
- Laslo Deak, mađarski pukovnik i rukovodilac operacije za Šajkaš i Bečej.
- Jožef Graši, mađarski pukovnik i rukovodilac operacije u Novom Sadu.
- dr Peter Fernbah, mađarski Veliki župan u Novom Sadu, koji je tražio pokretanje ovog pogroma.
- Gunde Geza, mađarski potpukovnik
- Peterdi, mađarski potpukovnik i komandant 16. hatarvadaš batalјona
- dr Leh Tibor, advokat i javni beležnik
- Nađ Mikloš, načelnik Opštine Novi Sad
- dr Zeldi Marton, mađarski žandarmerijski kapetan
Broj žrtava
Broj žrtava Novosadske racije prema polu, starosti i nacionalnosti je prema knjizi Zvonimira Golubovića 1.246, od čega je najviše bilo Jevreja.
Na početku Drugog svetskog rata Grad Novi Sad je imao oko 40 hilјada stanovnika, a u Raciji je ubijen svaki deseti njegov žitelј.
Spomenik „Porodica“
Na keju koji danas nosi ime Kej Žrtava racije podignuta je bronzana kompozicija „Porodica“, visoka četiri metara, posvećena žrtvama palim u ratu od 1941. do 1945. godine. Spomenik je rad vajara Jovana Soldatovića i otkriven je 1971. godine.
Početkom 1992. godine spomenik je upotpunjen sa još 78 bronzanih ploča koje je izradio isti vajar. Na četiri ploče (tri sa tekstom na srpskom i jedna na hebrejskom jeziku) ispisane su osnovne informacije o događaju, a na 66 ploča imena ubijenih ličnosti. Između ploča sa tekstovima ritmički su raspoređene ploče ukrašene simbolima Davidove zvezde (četiri ploče), krsta (dve) i ocila (jedna).
Ispod spomenika se nalaze ploče sa tekstovima na srpskom, mađarskom, slovačkom i hebrejskom jeziku. Rekonstrukcija nasilno uklonjenih ploča je izvršena 2004. godine. Ovo je spomenik kulture od velikog značaja.
Na Almaškom groblјu u Novom Sadu, uz zapadnu ogradu je smešten spomen-krst koji je prvobitno bio u gradu, a koji je postavila crkvena opština. Na spomen-krstu je uklesano da je 1956. godine posvećen žrtvama fašizma sahranjenim na Almaškom groblјu u Novom Sadu.
Publikacije
O mađarskom zločinu u Novosadskoj raciji je napisano nekoliko knjiga i organizovano nekoliko javnih izložbi u Novom Sadu kada su bile okrugle godišnjice.
Novinar Aleksandar Velјić je 2007. godine objavio knjigu „Racija – zaboravlјen genocid“ u kome se na 665 stranica nalaze ne samo ispovesti preživelih i rodbine žrtava, već i niz zanimlјivih i decenijama dugo skrivanih informacija od javnosti.
U februaru 2015. godine javnosti je prezetnovan igrani film „Avramov pas“, u kome se govori o stradanju Jevreja u Novom Sadu za vreme mađarske racije.
Proslavlјeni novinar i pisac Miroslav Mika Antić je 1967. godine snimio jedan dokumentarni film „Spomenik„, koji mnogi analitičari smatraju za jedno od najbolјih ostvarenja u kontekstu svedočenja o užasima racije u Južnoj Bačkoj.
Izvor: Kulturnci centar Novog Sada, Zločini nad Srbima
Dodaj komentar