MediaSfera
Piše: Dr Jasmina S. Ćirić, docent
Univerzitet u Kragujevcu, Filološko-umetnički fakultet
Foto: Jasmina S. Ćirić, fond Blago, Vojni muzej, manastir Dečani
Od… Peći, Prizrena, Visokih Dečana,
Od Zida plača do Gazimestana,
Moli te duša samo tebi znana,
Još nenačeta, a isprepadana
Ninje i prisno pređi sa dva dlana…
Zašto Metohija?
Kada smo u tekstu povodom 700 godina postojanja manastira Gračanica pomenuli reč Metohija rečeno je da se neretko zaboravlja u savremenim geopolitičkim tumačenjima, dok se pojam Kosovo etablira kao jedini legitiman naziv.
Navedeno mišljenje odraz je pre svega kulturnog obrasca, a ne političkog mišljenja. Reč metohija(μετόχιον/ množina μετόχια) je grčkog porekla. U srpskoj srednjovekovnoj državi koristi se u poveljama. Najčešće se sreće reč ,,metoh“ koja označava vlasništvo manastira nad jednim selom, crkvom, imanjem, šumom. Za celokupan manastirski posed koristi se reč u množini, a to je metohija. Otuda se i geografski prostor od Peći i Pećke Patrijaršije do Prizrena zbog velikog broja manastira i manastirskih imanja naziva Metohija.
Sa druge strane, svedočimo vestima u vezi sa prisvajanjem kulturne baštine, kao i podsećanja da većina Albanaca sve događaje nakon 1913. godine posmatra kao izraz srpske okupacije dok upotreba geografske odrednice ,,Kosovo i Metohija“ za Albance predstavlja subjektivan politički termin koji ima pretenzije da označi srpsku dominaciju i represiju.
Albanski nacionalisti povremeno osporavaju i upotrebu imena Kosovo, nameću termin „Dardanija“ – čime teže ,,dokazivanju“ da su se daleki ,,preci“ Albanaca prvi naselili na ovom području. Suštinski problem oko upotrebe termina Metohija je problem srpske baštine i njenog statusa, odgovarajuće nomenklature. Iako su određene zapadne zemlje priznale Kosovo kao državu svih građana, multietničku, multikonfesionalnu, stav Albanaca je da bi Kosovo trebalo da postane etnički čisto.
22 godine nakon završetka NATO bombardovanja međunarodna zajednica šalje određene informacije koje upućuju i pretenduju na razumevanje neke vrste nezavisnosti Kosova iako postoji veoma ozbiljna distinkcija između razumevanja termina ,,nezavisnost Kosova“ i ,,nezavisnosti Kosova i Metohije od Republike Srbije“.
Dok Albanci u svom vokabularu nemaju odgovarajući termin za deo koji se naziva ,,Metohija“, budući da prepoznaju samo Kosovo kao nekadašnji administrativni naziv za otomanski vilajet sa albanskim stanovništvom koje predstavlja većinu, neophodno je ukazati da je upravo Metohija prostor na kojem se nalazi duhovna baština srpske srednjovekovne države i Srpske Pravoslavne Crkve. Stvaranju etnički čiste države albanskog naroda, ne ide u prilog postojanje kulturne baštine koja je de facto i de iure svetski priznata kao kulturna baština Srpske Pravoslavne Crkve i kao baština čiji nastanak se vezuje za srpske srednjovekovne vladare i vlastelu.
Dok se od strane tzv. kosovskih vlasti pozivaju na postojanje multietničkih zajednica, međureligijskih tolerancija i ostalih duboko političkih simulakruma, istina je da očuvanost srpskog kulturnog nasleđa predstavlja ozbiljnu prepreku na putu nezavisnosti Kosova i Metohije. Istini za volju, uz postojanje nasleđa, svi argumenti sumirani u brojnim srpskim naučnim radovima, časopisima, zbornicima, nedvosmisleno dokazuju da je reč o teritoriji gde su temelji srpske srednjovekovne državnosti i duhovnosti
Kada se na sve navedeno doda i činjenica da su malobrojni srpski natpisi uz objekte od javnog značaja na Kosovu i Metohiji navedeni latinicom, kao i da veći deo albanskog življa ima negativan stav o ćiriličnom pismu, postaje jasno zašto se srpska naučna produkcija koja je vezana za kulturno nasleđe stavlja ad acta i zašto albanski istoričari i ostali delatnici ubrzano rade na stvaranju albanske ,,naučne“ produkcije koja kao službeno pismo koristi latinicu. Uzgred, većina navedene produkcije objavljena je na albanskom i engleskom jeziku. Tako na primer poznat je naslov iz 1985. godine „Albanci i njihove teritorije“ u izdanju albanske Akademije nauka gde ne samo da se pominje tzv. romanizacija Dardanaca, već i da je teritorija Kosova i Metohije u XIV veku bila pretežno albanska i da su Srbi okupirali navedeni prostor.
Dok se istovremeno koristi latinica, dok se kulturno nasleđe nasilno identitetski menja i konstruiše novi identitet, dobro je i svrsishodno podsetiti da na primer u 1.090 naselja Kosova i Metohije, postoje sačuvani istorijski izvori za više od 1.300 manastira ili drugih srpskih spomenika kao što su manastirske riznice i biblioteke. Više od 1300 manastira koji svedoče o srpskom Kosovu i Metohiji i na posletku o istorijskoj drami stradanja jedne civilizacije.
O srpskim zadužbinama: Nekoliko crtica o portretima
Kada su vladari zidali crkve zidali su za narod koji će crkve pohoditi kroz vekove. U srpskoj povesti uvek moramo krenuti od podsećanja na Svetog Simeona i Svetog Savu. Sve priče o Svetom Savi na Svetoj Gori deo su snažnog srpskog državotvornog principa. Utvrđivanje prakse pravoslavlja nalazi se u osnovi srpske državnosti i izgradnje zadužbina. U tome je i nebozemna dvostrukost Kosova i Metohije. Da nije bilo državotvorne ideje od vremena Svetog Save i Simeona Nemanje koji su podizanjem crkava ostavili trag o snazi vere, kao i moći jedne države ne bi bilo ni nas. Srednjovekovni srpski vladari težili su idealu koji je postojao i u romejskom Carstvu: sagraditi toliko svetinja da gde god se okrenu vide krst na kupolama. Upravo je Metohija bila ostvarenje tog sna. Šta je danas ostalo od tog sna?
Ostale su tužne ruševine brojnih , malih hramova, ostale su iskopine, fragmenti, tragovi u freskama, a ostali su i hramovi Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, Pećka Patrijaršija, Banjska, Gračanica, Dečani, manastir Svetih Arhanđela u Prizrenu i dr. Ostali su svedoci tradicije, istorije, ostali su ponegde ovekovečeni portreti kao nosioci snažne poruke vladarske ideologije.
Majka svih crkava, kako se naziva od kraja XIII veka, zidana je 100 godina od 1230. do 1330. nastala dodavanjem crkvenih građevina uz prvobitni hram, Pećka Patrijaršija, brižljivo i neprestano negovana, obnovljena je 1557. pod Sokolovićima i do sredine 18. veka bila je centar srpske crkve.
Čine je četiri crkve (Svetih Apostola, Svetog Dimitrija, Bogorodice Odigitrije i Svetog Nikole). Poduhvat Arhiepiskopa Danila II je takav da je sve pomenute crkve obuhvatio u jednu celinu pripratom. Pećka Patrijaršija poseduje zanimljive partije slikarstva iz različitih perioda. Vrhunac umetnosti 13. veka u crkvi Svetih Apostola, tačnije iz 1260. godine. Vaznesenje Hristovo je možda i najlepša kompozicija ovog . U crkvi Svetog Dimitrija koja se kupa u svetlosti očuvani su portreti koji podsećaju na tradiciju i visoku kulturu srpske države. Car Stefan Dušan, njegov Uroš V i Arhiepiskop Joanikije prikazani su u raskošnim i neobičnim haljinama vrlo verovatno u trenutku proglašenja Patrijaršije. Ovakve freske više nikada nisu ponovljene u celokupnoj srpskoj kulturi.
Iz jedne vrste pustinje Metohija je dakle postala civilizovana oblast sa jakom mrežom gradova, hramova. Ostavljen je niz ideala među kojima je da je Srbija možda i nadrasla romejsku kulturu. Nemanjići su uspeli da stvore od periferije kulturno središte. To se potvrđuje i u živopisnom Prizrenu, koji skriva brojne spomenike visoke umetničke vrednosti. Među njima je crkva Bogorodice Ljeviške , zadužbina kralja Milutina iz 1306/07.
Šteta je što je danas ovaj srednjovekovni biser stešnjen brojnim kućama, jer je teško razumeti svu arhitektonsku složenost i lepotu ovog hrama. Freske ovog hrama i njihova proučavanja otkrivana su deo po deo trudom srpskih istraživača počev od 1950. Gusti krečni premazi prekrivali su sve površine hrama. Freske su bile šest i po stoleća nepristupačne vernicima da bi potom bili uklonjeni slojevi kreča. Tek 1952. se pojavila freska Bogorodice sa Hristom Hraniteljem, kao i velika celina Nemanjića u priprati.
Tu je na purpurnoj osnovi prikazan kralj Milutin kojeg je slikar prikazao kao stasitog, izuzetne lepote. Za razliku od svetiteljskih likova na kojima preovlađuje modelovanje svetlo zelenom bojom, istorijske ličnosti su prikazane upečatljivo ali uz prepoznatljivu fizionomiju Nemanjića. Bez obzira na naizgled ukočeni stav, Milutin je prikazan realistično u sakosu, lorosu i kruni koji odgovaraju vladarskoj odeći XIV veka.
Simeon Nemanja, pradeda kralja Milutina, blagosilja Svetog Savu i Prvovenčanog kao predstavnike crkve i države. On je u luneti iznad portala, prikazan kao da je i sam stub vere. Slikom su ujedinjeni preci i tadašnje vreme. Prikazana je dugovečnost svetorodne loze Nemanjića.
Veličanstveno visok hram u Gračanici, stepenasto izgrađen hram, čuva poslednji od ukupno 15 portreta kralja Milutina kao i najbolje očuvani portret Simonide. U Gračanici je nastala kompozicija od velikog značaja za reprezentovanje ideologije države: Loza Nemanjića. Milutin je Gračanicom prevazišao i nadgradio hiljadugodišnje Carstvo Romeja, kroz jedinstveno rešenje dvostrukog upisanog krsta, ikone i freske i hramove. U usponu srpske države uz Milutina nastupa i vlastela koja podiže zadužbine u Metohiji. Stvaranjem tih crkava stvarala se mreža koja je podrazumevala i školstvo i medicinu, podizanje bolnica i škola. Tako je ostavljen trag u vremenu o snazi vere svog naroda što je jedan od svetosavskih principa.
Postoji jedna kategorija u estetici Romeja koja se zove kalokagatia (καλοκαγαθία) ili kako se u srednjovekovnoj Srbiji govorilo dobroljepije. Ta kategorija se najbolje projektuje u arhitekturi i izobraženju lica Gospodnjeg, freskama u Dečanima.
Zidanje Dečana je svojevrsni poduhvat i čudo. Sagrađen na mestu gde ranije nije bilo ničega, jedan od najvećih hramova Hristu Pantokratoru Svevladaocu, nastajao je u periodu tokom 20 godina od 1327. do 1348. slikarstvo. Najveća, najviša crkva srednjovekovne Srbije ima i najbogatiji skulptorski program. Ovde se nalazi i najbogatija manastirska riznica, kompletno očuvani polijelej koji je i danas u upotrebi.
Podsećajući na davanje milostinje pred vratima hrama, slikari su se služili aluzijama koje su nekad bile i sasvim neobične. U Dečanima slikar se tako na ulazu u naos izrazio metaforom. Stefan Dečanski i njegov sin Dušan primaju od Svedržitelja svitke kao znak poverene misije na zemlji. Metafore, aluzije, pouke prepliću se kroz reljefe i slike, tumačeći i veličajući slavu ktitora i njihove zadužbine. U naosu ove zadužbine oseća se ideja trajanja stare srpske tradicije. Ktitori nisu zanemarili misao o važnosti nasleđa kao spone prošlosti i budućnosti.
Protomajstor Fra Vita je našao rešenje da spoji idejnu poruku ktitora ali i da kultove patrona svetitelja Nemanjića (Svetog Đorđa , Svetog Nikolu, Stefana Prvomučenika) pripoji hramu nad kojim su konstruisani svodovi i kupola odakle bdi pogled Tvorca vladara Vaseljene.
Kada se Stefan Dečanski 1331. godine upokojio, kralj je sahranjen pod mermernim sarkofagom u jugozapadnom uglu naosa. Posle nekoliko godina nakon više čudotvornih javljanja, kraljevo telo je prebačeno u drveni ćivot i položeno je pred oltarsku pregradu. Kralj Dušan naziva svog oca svetim već 1343. godine što znači da je njegov kult postepeno ustanovljen. Svetom kralju napisano je Žitije. Poštovali su ga i hrišćani i muslimani verujući u isceljenje od bolesti. I danas takvi prizori nimalo nisu retki i nije čudno da mu se svi mole rečima ,,Hvalimo se kivotom moštiju tvojih, primajući isceljenje…Sveti Blagoverni kralju Stefane moli Boga za nas“.
Stefan Dečanski nije dočekao da vidi zadužbinu završenu. Brigu o manastiru preuzeo je kralj Dušan, sin Stefana Dečanskog. Zato su kraj grobnog mesta prikazani obojica kao ktitori pod blagoslovom Hrista. Dušan je uz oca i pretke legitimni naslednik Nemanjića, prethode im Sveti Simeon, Sava, kralj Milutin koji je bio izuzetno cenjen u Dušanovom vremenu.
Dušan je bio car kada je prikazan u vrhu Loze Nemanjića u dečanskoj priprati. Dušan je krunisan za cara u Skoplju na Uskrs 1346. tako da je Loza mogla biti naslikana malo posle. Tu su svi Nemanjići. U stablu oni važniji, a u granama ostali kao preci Hristovi. To nije bilo neobično za cara koji je imao nameru da ujedini svet Grka i Srba.
U Dečanima se oseća sva raznolikost XIV veka kada srpski umetnici samostalno traže svoje puteve. U tim godinama nije bilo važnijih ostvarenja niti su se iz izmorenog Carigrada naslućivali novi pravci. Zato su ostvarenja u Dečanima ništa drugo no prava riznica slika, najveća sačuvana na Balkanu.
Mnoštvo fresaka u Dečanima, zadivljuje brojem figura. Tolike oči koje vas dočekaju sa fresaka ostave neizbrisiv utisak. Toliko naslikanih ljudskih istorija i zemaljskih sudbina, grešnika, prosjaka, propovednika, mučenika ne može se videti nigde u Srbiji osim u Dečanima.
Kada čovek savlada dečanske freske shvati da su predstavljeni i nebeski i zemaljski život, svetiteljski i čovečji.
Otuda ne čudi da je upravo govoreći o Dečanima Blaženopočivši Episkop Atanasije Jevtić rekao da je to krsna dvojnost i simvol kosovskometohijskog naroda i Kosova i Metohije ,,Kosova –vodoravno, Metohije –uspravno jer se proteže u širinu i dužinu i dubinu i visinu Bogočovečanskog jedinstva sa svima Svetima“. Ovo je ruho jedne fantastične ideje koja je ipak predviđena da traje do konca vremena.
Šta je srpska realnost?
Uprkos svemu navedenom, temeljima srpske države i identiteta na Kosovu i Metohiji preti konačno zatiranje. Situacija u vezi sa srpskom kulturnom baštinom je između čekića i nakovnja. Mnogi Albanci, političari i istoričari među kojima ima i doktora nauka, uče albansku decu na Kosovu i Metohiji da su srpske manastire u srednjem veku podizali okupatorski kneževi, a da su na primer manastire Pećku patrijaršiju i Dečane gradila albanska plemena.
Ta vrsta ekstremnog zataškavanja ima za cilj da legitimizuje kosovizaciju kulturne baštine. Zataškava se istina o Balkanskim ratovima kao oslobođenju Kosova i Južne Srbije, interpretira se kroz prizmu srpske okupacije. Evidentno je da se ignorišu toponimi, koji na Kosovu i Metohiji, a istini za volju i u određenim delovima Albanije, ukazuju da je reč o nazivima srpskog porekla. Imena reka, potoka, planinskih zaseka, nedvosmisleno dokazuju da su Srbi na tim prostorima bili domaće stanovništvo.
U svetu, u Evropskoj Uniji, čini se da su Srbi sa prostora Kosova i Metohije potpuno marginalizovani i izbrisani. Stradanja srpskog naroda kao i naših kulturno-istorijskih spomenika žrtve su višedecenijskih, orkestriranih medijskih interpretacija. Oštećenja se umanjuju, prikrivaju. Kao da je reč o sasvim apstraktnim pojavama koje su se nekim slučajem našle tu u kući izgrađenoj nasred nečijeg puta. Nakon NATO intervencija oko 250000 Srba zauvek su prognani sa Kosova, iz Metohije. Eufemistički u terminologiji udžbenika EU Srbi se nazivaju ,,nealbanskim stanovništvom“. Reklo bi se da granice između Kosova i Metohije i Albanije možda i nema. Svedočili smo uspostavljanja ,,granice“ na administrativnom prelazu na Merdaru, potom i Jarinju.
Sa aspekta EU integracija, uprkos snažnim tragovima srpskog postojanja, svedocima vekovnog trajanja, manastirima koji su pod zaštitom UNESCO, Srbi su čini se samo figura u sučeljavanju geopolitičkih pretenzija velikih sila. Marginalizovana je činjenica da su Srbi na Kosovu i Metohiji žrtve etničkog čišćenja, a da su vrhunski spomenici srpske srednjovekovne kulture žrtve planskog, identitetskog krivotvorenja, koja se proširuju i na oblast muzeologije. Svedoci smo, Albin Kurti optužuje Republiku Srbijuda uništava kosovske spomenike kulture i da traži ,,pravdu“.
Ovakva krivotvorenja naročito su alarmantna i opominju nas, danas na Vidovdan da srpski diplomatski, manevarski prostor nije zanemarljiv i da se mora upotrebiti zarad kulture sećanja na našu prošlost, kao i zbog svih zaboravljenih kosovskometohijskih Srba.
Dok danas uspešno zaboravljamo i suprotno verovanjima na Vidovdan možda vidimo zamagljeno, dobro je podsetiti da je memoriju na boj na Kosovu sačuvao na Kosovskom stubu onaj koji je za pola veka produžio srpsku slobodu, sin kneza Lazara, despot Stefan Lazarević.
- godine kada je došao na Kosovo polje despot Stefan je ostavio reči na Kosovskom stubu: ,,Ovde negda bejaše veliki samodržac, čudo zemaljsko i riga srpski, zvani Lazar, knez veliki, pobožnosti nepokolebimi stub, dobrorazumlja pučina i mudrosti dubina, ognjeni um i zaštitnik stranaca, hranitelj gladnih i milovanje ništih, skrbnih milovanje i utešitelj, koji voli sve što hoće Hristos, … Muževi dobri, muževi hrabri, muževi, vaistinu, u reči i u delu koji se blistaju kao zvezde svetle, kao zemlja cvetovima šarenim, odeveni zlatom i kamenjem dragim ukrašeni, mnogi konji izabrani i zlatosedlani, svedivni i krasni konjanici njihovi. Sveplemenitih i slavnih kao kakav dobri pastir i zaštitnik, mudro privodi duhovne jaganjce da u Hristu dobro skončaju i prime mučenja venac i višnje slave učesnici budu“.
U ovim rečima utkan je vidovdanski, kosovski zavet srpski, realnost, a ne mit. To je doživljaj Božjeg zaveta. Zavet koji je u osnovama prave civilizacije koja ne pripada savremenoj viziji tj. euroatlantskoj verziji civilizacije. To je veza Srba sa Bogom Živim. To je istina srpska o Kosovu i Metohiji i srpskom kulturnom nasleđu.
Uz identitetsko brisanje spomenika, iz dana u dan se sprovodi i brisanje srpskih naziva opština. Čini se da nam je promaklo da je već deset godina prošlo kako su lokalne vlasti najjužnije srpske opštine Đeneral Janković kod slavnog Kačanika, iz koje su proterani svi Srbi, odlučile da joj zvanično promene naziv u Elez Han. Zaboravljeno je, zataškano da je ta opština dobila ime po slavnom generalu Božidaru Jankoviću, komandantu treće srpske armije u vreme balkanskih ratova. Trupe pod njegovom komandom su oslobodile prostor Кosova i Metohije u jesen 1912. godine.
Simvolično, 1912. godine na Gazimestanu je general Božidar Janković postrojio Srbe dobrovoljce (sl.16). Tada je rekao: ,,Junaci moji, znate li gde se nalazite? Znate li kako se ovo mesto zove? Ovde, gde mi sada stojimo, na Vidovdan 1389. godine, istog dana i istog sata, poginula su oba cara!… To je Gazimestan, na kojem je Obilić…“ Potom je izašao mlad oficir s isukanom sabljom. Stao je pred komandanta, pozdravio, raportirao, pa se okrenuo stroju. Podigao je sablju i izgovorio gromko:
Na Gazimestanu, od Milana Rakića!
Silni oklopnici, bez mane i straha,
Hladni ko vaš oklop i pogleda mrka,
Vi jurnuste tada u oblaku praha,
I nastade tresak i krvava trka.
Zaljuljano carstvo survalo se s vama…
Kad oluja prođe vrh Kosova ravna,
Kosovo postade nepregledna jama,
Kosturnica strašna i porazom slavna.
Кosovski junaci zasluga je vaša
Što poslednji beste. U krvavoj stravi,
Кada trulo carstvo oružja se maša,
Svaki leš je svesna žrtva, junak pravi.
Danas nama kažu, deci ovog veka,
Da smo nedostojni istorije naše,
Da nas zahvatila zapadnjačka reka,
I da nam se duše opasnosti plaše.
Dobra zemljo moja, lažu! Кo te voli
Danas, taj te voli, jer zna da si mati,
Jer pre nas ni polja ni krševi goli,
Ne mogaše nikom svesnu ljubav dati!
I danas kad dođe do poslednjeg boja,
Neozaren starog oreola sjajem,
Ja ću dati život, otadžbino moja,
Znajući šta dajem i zašto ga dajem.
Preuzimanje delova teksta ili teksta u celini je dozvoljeno, ali uz obavezno navođenje izvora i uz postavljanje linka ka izvornom tekstu na www.mediasfera.rs
Fotografije su autorske i ne mogu se koristiti bez saglasnosti.
Dodaj komentar