MediaSfera
Piše: Gordana Radisavljević -Jočić
Foto: Vlada Stanković, privatna arhiva
Istoričar dr Vlada Stanković, redovni profesor Odeljenja za istoriju i šef Katedre i Seminara za vizantologiju Filozofskog fakulteta Univertiteta u Beogradu za portal MediaSfera govori zašto nepoznavanje sopstvene istorije dovodi neumitno i do njenog nepoštovanja, i vređanja prošlosti naroda i njenih ličnosti, kako onih najznačajnijih tako i onih jedva prisutnih u istorijskim izvorima. Otkriva koliko je naša srednjovekovana istorija lepa i značajna za razumevanje savremenih tokova u umetnosti i politici, o važnosti tradicije i moći uverenja.
Voleli bismo našu prošlost samo da je dovolјno poznajemo, kaže prof. Vlada Stanković. Upozorava na nedostatak istorijskih studija o Nemanjićima, jer se sa sličnim izazovima suočavaju i drugi stručnjaci za srednjovekovnu istoriju i kulturu, a nepostojanjem ozbilјnih naučnih monografija o najvažnijim vladarima srpskog srednjeg veka otvara se prostor za površne ili pseudoistorijske – i time antiistorijske – publikacije.
Da li spomenik Stefanu Nemanji probudio interesovanje za našu srednjovekovnu istoriju?
V.S: Nema nikakve sumnje da Stefan Nemanja zaslužuje spomenik u Beogradu, i ne samo u Beogradu, ali i mnogo veće poštovanje, zasnovano na bolјem poznavanju njegove prekretničke uloge u srpskoj srednjovekovnoj istoriji, kao i značaja njegove ličnosti u širem srednjovekovnom okruženju: okruženju Vizantijskog carstva, pravoslavnog Balkana, ali i čitave srednjovekovne Evrope.
Jedan specifičan i posebno problematičan aspekt, koji se ovim spomenikom naglašava – svetovna uloga Stefana Nemanje kao vladara, koja je sama po sebi izuzetno značajna – zanemaruje klјučni deo nasleđa Stefana Nemanje kao svetog Simeona novog Mirotočca, svetog utemelјitelјa svete loze koja je vladala Srbijom više od dva veka, koji u srpskoj srednjovekovnoj i modernoj istoriji i duhovnosti zauzima posebno mesto.
Sveti Simeon Mirotočivi, odnosno svetitelјstvo osnivača srpske srednjovekovne dinastije, predstavlјa jedan od stubova na kojima je izrasla srednjovekovna srpska država, kao i srpska crkva. Nije slučajno stoga što učenik Nemanjinog najmlađeg sina Save, hilandarski monah Domentijan, u svom životopisu svetog Save posebno ističe zajedništvo, odnosno dvojstvo oca, svetog Simeona i njegovog sina, svetog Save, sa jasnom porukom da je svetitelјstvo svetog Simeona na određeni način omogućilo i svetitelјstvo njegovog sina.
Kažete da je ključni problem ovog spomenika pogrešna percepcija da je Stefan Nemanja ustanik koji je uzeo mač u ruke i sve oko sebe porušio. Šta simbolizuje postament razbijenog vizantijskog šlema?
V.S: U predstavlјanju Stefana Nemanje kao rušitelјa sa mačem u rukama – umesto graditelјa, što je on zapravo bio, graditelј i tesnih odnosa sa Vizantijskim carstvom i, istovremeno srpske države – posebno je problematično nepoštovanje samog Stefana Nemanje, njegove delatnosti i, na prvom mestu, njegovih reči i izričitih navoda o sopstvenom životu, koje je kao monah Simeon ostavio zabeleženim u osnivačkoj povelјi manastira Hilandara.
Ovaj jedinstveni dokument u čitavom evropskom srednjovekolјu, po svojoj suštini i sadržini vladarska osnivačka povelјa iako ju je izdao i potpisao monah Simeon, najstariji je srpski pogled na sopstvenu istoriju: istoriju srednjovekovne Srbije.
U njoj je Stefan Nemanja, tada monah Simeon, izložio ličnu povest i svoje shvatanje o dobu i okruženju u kome je živeo, koje su njegovi sinovi, Sava i Stefan, posebno ovaj potonji, proširili i razradili u svojim Žitijima svog oca, svetog Simeona. U uvodu ovog izuzetnog dokumenta, nekadašnji veliki župan Srbije jasnim terminima svodno opisuje osnove svoje višedecenijske delatnosti, čija se osnova nalazila u njegovom, i uklјučenju Srbije, u hrišćanski – pravoslavni, pre svega – Božanski poredak u kome najviše mesto zauzima vizantijski car, car Rimlјana, čime je i priroda vlasti Stefana Nemanje u Srbiji, a zatim i njegovog naslednika, dobila Božansku sankciju. Drugim rečima, Stefan Nemanja je istakao da je on vlast dobio od Boga, kao i vizantijski car, kao i mađarski kralј, i da time ne zavisi od naklonosti bilo kog čoveka.
Svojom veštom politikom, razumevanjem sveta u kome je živeo i odnosa u njemu, kao i svesnim opredelјenjem za vizantijsko pravoslavlјe, Stefan Nemanja je na taj način uzdigao i svoj i položaj Srbije, promenivši presudno njen karakter i poziciju u povezanom a šire shvaćenom vizantijskom svetu, potvrđenu i bliskim srodstvom sa samim vizantijskim carevima, koje će omogućiti i njegovim potomcima da u tom zajedništvu razvijaju državu i dobiju autokefaliju srpske crkve. Možda su najupečatlјivije reči monaha Simeona da je sve što je uspeo da postigne ostvario zahvalјujući Božjoj pomoći i svojoj mudrosti, nikako ne zahvalјujući maču i rušenju. Božja naklonost prati mudrost, i obratno, u srednjovekovnom načinu mišlјenja, i zbog toga je sveti Simeon upravo sopstvenu mudrost izabrao kao suštinu svog vladanja i svojih uspeha.
Nažalost, nedostatak upravo mudrosti i poštovanja prema sopstvenoj istoriji i njenim najznačajnijim ličnostima, uslovili su i misteriozni nestanak Simeonove Hilandarske povelјe, u smutnom vremenu koje je usledilo nakon Majskog prevrata 1903. godine, tako da je ovaj neprocenjivi dokument i za srpsku i za evropsku srednjovekovnu istoriju danas izgublјen, odnosno da se ne zna šta se i kako sa njim desilo.
Kakva je priroda vizantijskog uticaja u Srbiji?
V.S: Vizantijski uticaj u Srbiji je bio mnogostruk, dubok i dugotrajan, i on je vidlјiv i u stalnom opredelјenju srpskih srednjovekovnih vladara za bliskost, rodbinsko povezivanje i uklјučivanje u vizantijski i pravoslavni svet. Srpska srenjovekovna istorija, i ne samo ona, ne mogu se zamisliti bez razumevanja ovog stalnog procesa, koji nije bio samo jednostran i jednosmeran, i koji je ostavio velkog traga u politici, shvatanju sveta, duhovnosti, književnosti i identitetu Srbije u srednjem veku, ali i kasnije.
Vizantijsko carstvo, kao najdugotrajnija evropska država, bilo je kompleksni splet svih ovih elemenata, ali ni na koji način ne bi trebalo iz vizantijskog uticaja na čitav pravoslavni Balkan isklјučiti i svakodnevne elemente života, poput ekonomije i raznih nivoa diplomatije, svetovne i duhovne, koji su vekovima prožimali odnose Carstva i pravoslavnih balkanskih država, posebno u vremenu od kraja 11. stoleća kada je Mala Azija, središte i srce Vizantije, najvećim delom bila izgublјena za hrišćansko rimsko carstvo (što je Vizantija uvek bila) i kada se pogled Carigrada u značajno većoj meri okreće ka Balkanu.
Odnos između Vizantije i Srba je prošao kroz različite faze. Šta danas možemo da naučimo iz spoljne politike koju su vodili Nemanjići?
V.S: Pre svega je važno istaći da je kroz najveći deo srednjeg veka odnos između stare i moćne Vizantije i Srba bio nesrazmerno prevagnut u korist Carstva, kao i da se ne može govoriti niti u jednom periodu srednjeg veka o suštinskom neprijatelјstvu Srba prema Vizantijskom carstvu. To posebno važi za vreme samog Stefana Nemanje i njegovih naslednika, koji su, gotovo svi odreda, bili izuzetni lјudi, vešti političari i sposobni da se prilagode svim velikim političkim potresima kojima period od 12. do kraja 14. veka nikako nije oskudevao.
Spolјna politika svakog Nemanjića zaslužuje posebne studije, jer se u njoj ogleda upravo ona mudrost koju je istakao Stefan Nemanja kao monah Simeon u Hilandarskoj povelјi. Jedna od konstanti spolјnje politike gotovo svih Nemanjića bila je težnja za bliskim povezivanjem i praktičnim uklјučenjem u vizantijski carski rod, time pokazujući zaista fascinantno razumevanje vremena u kome su živeli, odnosno osnovnih principa na kojima su počivali “međunarodni odnosi” u ovom delu Evrope – rodbinskim odnosima i srodstvu sa vizantijskom carskom porodicom.
Kao što je već napomenuto, bez srodstva sa carskim rodom, teško je zamislivo Savino dobijanje autokefalije za novoustanovlјenu srpsku crkvu – kao što to ističe i njegov učenik Domentijan – ali i Milutinovo stvaranje jedne nove srpske državne tvorevine sa novim središtem na jugu srpskog prostora, kao što je i plan o srodstvu sa vizantijskim carem omogućio carsko krunisanje Stefana Dušana i njegovo priznanje u Carigradu.
Živeći na prostoru na kome su živeli, Nemanjići su uvek morali voditi računa i o interesima i pretenzijama katoličkih država i rimskih papa, ali je od Stefana Nemanje nadalјe njihovo opredelјenje za ortodoksiju i vizantijski svetonazor bilo suština njihovog delovanja, koje je na najbolјi način izraženo u vizantijskim zvaničnim dokumentima nakon braka kralјa Milutina sa carevom ćerkom Simonidom: ovim postupkom je, po vizantijskoj definiciji, kralј Milutin stupio u jedinstvo sa vizantijskim carem, na taj način uzdigavši i sopstveni položaj i porodičnu granu, u čijim će okvirima ostati vlast Nemanjića sve do njenog nestanka smrću cara Uroša 1371. godine.
Kao autor više mnogorafija iz oblasti vizantologije i srpske istorije recite nam zašto su vizantijski izvori zapostavljeni u srpskoj istoriografiji?
V.S: Iako su osmanskim osvajanjem uništeni prebogati i carski i patrijaršijski arhivi u Carigradu, i time preko 90% vizantijskih zvaničnih, dokumentarnih izvora, veliki broj sačuvanih istorijskih spisa, njihova kompleksnost, detalјnost i sadržinska složenost, uslovili su okolnost da su u oni u velikoj broju i dalјe nedovolјno proučeni, analizirani i shvaćeni.
Pisani najčešće na artificijelnom grčkom jeziku, kojim je svaki autor stvarao sopstveni izraz podražavajući klasične grčke uzore, vizantijski izvori su stoga jedinstveni u evropskoj civilizaciji i njihovo razumevanje i tumačenje posebno zahtevno. Neophodnost da se svaki izvor, svaki kompleksni vizantijski istorijski spis sagleda i razume u svojoj celini, kako bi se shvatili i specifični podaci koje oni donose o Srbima i srpskoj istoriji, dodatno otežava njihovo pravilno korišćenje. Sve to, međutim, ne umanjuje njihovu vrednost i neophodnost da se brojni podaci vizantijskih izvora o srednjovekovnoj Srbiji pravilno razumeju, protumače i uklope sa podacima svih ostalih raspoloživih srednjovekovnih izvora.
Zašto je važno da odnos Srbije i Vizantije posmatramo kroz ove izvore?
V.S: Bez razumevanja podataka vizantijskih izvora o srednjovekovnoj srpskoj istoriji ne može se ni sama srpska istorija sagledati u punoći koju zaslužuje. Specifičnost svakog izvora, vizantijskog, srpskog ili bilo kog drugog, mora se uvek uzeti u obzir kako bi se njihovi podaci pravilno razumeli i protumačili, a bogatstvo podataka o Srbima u vizantijskim izvorima predstavlјa posebno težak zadatak za svakog istoričara. Perspektiva i stavovi vizantijskih izvora o Srbima i Srbiji nisu niti jednoobrazni niti istovetni, čak i kada je reč o međusobno savremenim autorima, a od posebne su izvorne vrednosti uvek podaci iz dokumentarnih izvora, zvaničnih dokumenata najčešće carske kancelarije.
Primera radi, u zvaničnim dokumentima, od takozvanog spisa O upravlјanju carstvom ili O narodima, nastalim za cara Konstantina VII Porfirogenita sredinom 10. veka, pa do dokumenata s kraja Vizantijskog carstva, Srbi i Srbija se nazivaju uvek i isklјučivo ovim imenima – samo se u narativnim izvorima sa specifičnom poetikom sreće naziv Tribali za Srbe, jer su njihovi učeni vizantijski autori arhaiziranjem isticali sopstveno obrazovanje, ali su, stoga, njihovi podaci i oznake za Srbe drugačijeg vrednosnog karaktera od imenovanja u zvaničnim dokumentima.
O Stefanu Nemanjiću i Svetom Savi pisao je u svojim spisima Dimitrije Homatin, a Srbi su se našli u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog. Kakav je bio odnos Vizantije i njenih istoričara prema Srbima?
V.S: Dimitrije Homatin, učeni arhiepiskop Ohrida “i cele Bugarske” bio je značajna ličnost vizantijske i balkanske istorije. U vremenu nakon krstaškog uništenja Vizantijskog carstva 1204. godine, uloga Ohridske arhiepiskopije u politici i ideologiji jedne od dve vizantijske države, u njegovom slučaju evropske vizantijske države sa centrom u gradu Arti u Epiru, bila je dodatno pojačana, iako je Ohridska arhiepiskopija, koju je osnovao car Vasilije II 1019. godine, bila od samog početka važna za vizantijsku vlast i uticaj na Balkanu i, podjednako važno, ohridskog arhiepiskopa je uvek birao car, kao što je u Vizantiji i autokefaliju određene crkve uvek davao vizantijski car.
Kao Ohridski arhiepiskop od 1216. godine, Dimitrije Homatin je imao duhovnu vlast na širokom prostoru današnje severne Grčke, Severne Makedonije, Srbije i jugozapadne Bugarske, i u promenjenom svetu nakon 1204. godine kada su Latini vladali Carigradom, Solunom i brojnim drugim nekadašnjim vizantijskim teritorijama, on je bio u stalnom rivalstvu sa vizantijskim patrijarhom koji je svoj presto tada imao ne u od Latina okupiranom Carigradu, već u Nikeji u Maloj Aziji, središtu druge vizantijske države između 1204. i vizantijskog povratka u prestonicu 1261. godine.
U tom svetlu, kao bliski saradnik gospodara Epirske države Teodora Anđela, Dimitrije Homatin je najpre imao veliku ulogu u sklapanju bračnog sporazuma između tada već srpskog kralјa – što sam Homatin naglašava – Stefana i epirskog vladara. Gotovo istovremeno sa Savinim dobijanjem autokefalije srpske crkve u Nikeji od cara Teodora Laskarisa, pašenoga Stefana Prvovenčanog, prvi srpski kralј je sklopio brak svog najstarijeg sina i naslednika Radoslava i ćerke epirskog vladara Teodora Anđela, Ane. Tim bračnim savezom dodatno je učvršćena povezanost srpskog vladarskog roda sa vizantijskim, jer su vladari obe vizantijske države, i u Maloj Aziji i u Evropi, takođe bili bliski srodnici.
Nema sumnje da je Dimitrije Homatin dobro poznavao i braću Savu i Stefana Nemanjića i prilike u svom širem okruženju u koje je spadala i srpska država i njegov opis monaha Save, bez obzira na ogorčenost zbog stvaranja autokefalne srpske crkve kojom je sam izgubio veliki deo teritorija do tada pod njegovom duhovnom vlašću, od izuzetnog su značaja i za srpsku istoriju, istoriju stvaranja srpske crkve i povest čitavog ovog regiona u 13. stoleću. Kao i pesnik Anonim Manganski, blizak caru Manojlu Komninu, i njegov nešto stariji sabrat po peru Teodor Prodrom, i Dimitrije Homatin donosi izuzetno vredne savremene podatke o odnosima između Vizantinaca i Srba, i stavovima Vizantinaca o Srbima. Anonim Manganski, poput reporterskih stihovanih izveštaja sa pohoda cara Manojla Komnina protiv srpskog velikog župana Uroša II 1149. i 1150. godine – u vreme pre Stefana Nemanje, čiji je uspon vezan za istog vizantijskog cara – u svojim pohvalama vizantijskom vasilevsu nije ni mogao drugačije da opiše tadašnjeg srpskog vladara sem kao preplašenog pred carevom svemoći i hrabrošću.
Od posebnog je značaja, međutim, njegovo nazivanje Srba uvek i isklјučivo ovim etničkim imenom, kao što je zanimlјivo da je, zahvalјujući igri reči, rečica Tara kod Valјeva kod koje je Manojlo Komnin pobedio “srpskougarsku” vojsku postala poznata u Carigradu tog doba i na samom carskom dvoru, jer je ovaj pesnik hvalio Manojla Komnina kako je “uzburkao”, na grčkom taraksas, vode Tare. Slučaj Dimitrija Homatina takođe je jedinstven, jer je iz njegovih pisama i odluka arhiepiskopskog suda kojim je predsedavao jasno da su Srbi činili neodvojivi deo šireg vizantijskog, pravoslavnog sveta, kao i da su bili u neprestanoj komunikaciji sa Vizantincima tog vremena.
U ovim savremenim izvorima sreće se prava slika prilika određenog doba i u njima se ne nalazi nadmeni stav Vizantinaca prema svima koji nisu “Rimlјani” – uostalom, i Sava, kao i njegov brat Stefan, njihov otac ili Stefanov sin Radoslav, bili su sastavni deo vizantijskog sveta, srodnici samih careva i iako etnički Srbi – kako to jasno ističe vizantijski car Aleksije III Anđeo, tast Stefana Prvovenčanog u povelјi za manastir Hilandar – pripadnici istog, zajedničkog pravoslavnog sveta.
Koje su najčešće zablude Srba kada je reč o našoj istoriji i poreklu? Kako tumačite pojavu sve agresivnijih pseudoistoričara?
V.S: Pseudoistorija je napad na samu istoriju jednog naroda, pa tako i na istoriju srpskog naroda. Nepoznavanje sopstvene istorije dovodi neumitno i do njenog nepoštovanja, i vređanja prošlosti naroda i njenih ličnosti, kako onih najznačajnijih tako i onih jedva prisutnih u istorijskim izvorima.
Nema mnogo istorijskih knjiga o Nemanjićima?
V.S: Nemanjići svojim istorijskim značajem, ne samo za srpsku istoriju, srednjovekovnu i modernu, već i širu balkansku i evropsku istoriju, zavredeli bi da svaka generacija istoričara o njima objavi niz novih studija, u skladu sa novim izvorima i saznanjima i novim sagledavanjem srednjovekovne istorije ovog dela Evrope.
Jedan od razloga nedostatku istraživačkih monografija o Nemanjićima nesumnjivo leži u složenosti isprepletanih istorijskih procesa od 12. do 14. stoleća koji istoriju Nemanjićke Srbije čine nerazdvojivim delom i istorije vizantijskog sveta i ukupne srednjovekovne evropske istorije, kao i u raznovrsnosti i kompleksnosti istorijskih izvora, posebno vizantijskih, te u činjenici da je za ozbilјne studije potrebno dobro znanje i tri stara jezika, srpskoslovenskog, grčkog i latinskog, i poznavanje savremenih vizantijskih studija i evropske medievistike.
Sve to, međutim, nikako ne može biti opravdanje za nedostatak istorijskih studija o Nemanjićima, jer se sa sličnim izazovima suočavaju i drugi stručnjaci za srednjovekovnu istoriju i kulturu, a nepostojanjem ozbilјnih naučnih monografija o najvažnijim vladarima srpskog srednjeg veka otvara se prostor za površne ili pseudoistorijske – i time antiistorijske – publikacije.
Koja je najdublja predrasuda koja vlada o odnosu Nemanjića i Vizantije?
V.S: Jedno od najpogrešnijih mišlјenja, ili predrasuda o odnosu Nemanjića i Vizantije, nesumnjivo je pogrešan stav da su se Nemanjići, počevši od Stefana Nemanje, neprestano borili protiv Vizantije ili vizantijske dominacije – upravo suprotno, razumevajući prilike vremena u kome su živeli, i način funkcionisanja političkog sistema Vizantije, i osnivač dinastije Nemanjića i njegovi naslednici su kroz pripadnost tom političkom sistemu ostvarivali svoje cilјeve, jačali i sopstvenu i moć države.
Da li je opredeljenje za Konstantinopolj i Romejsko carstvo mnogo koštalo srpski narod u nekim periodima?
V.S: Opredelјenje za Konstantinopolј i Romejsko carstvo i – pre svega – vizantijsko pravoslavlјe, čini samu srž karaktera srpskog naroda i u srednjem veku i nakon njega, i veliko je pitanje da li je bilo kakav drugi put, posebno na izmaku srednjeg veka, uopšte bio moguć. Despot Stefan Lazarević, takođe srodnik vizantijskog cara, pokušao je u specifičnim okolnostima da Srbiju podjednako poveže i sa katoličkim Zapadom preko Ugarske, ali je već nakon njegove smrti 1427. godine postalo jasno da je sudbina srpske srednjovekovne države i naroda povezana sa prostorom na kome žive. Moć Osmanlija je bila takva da je pravoslavne države Balkana, Vizantija, Srbija i Bugarska, nisu mogli zaustaviti.
Autor ste knjige o kralju Milutinu. Da li je on preteča onog što smatra renesansnim vladarom – bio je obrazovan, Crkvi odan vešt državnik, diplomata, ratnik, zadužbinar i graditelj sa vizijom, veliki poznavac i ljubitelj umetnosti, poznat i po svoja četiri braka?
V.S: Sva četiri braka kralјa Milutina jasno ocrtavaju i njegovu političku veštinu i čvrstu političku težnju da se, uprkos svemu i najpre, neposredno poveže sa vizantijskim carem i da postane carev zet. To je trebalo da se ostvari već na samom početku njegovog punoletstva, ali je kao posledica novog talasa političkih promena u ovom delu Evrope nakon što je Milutinov nesuđeni tast car Mihailo VIII Paleolog sklopio uniju crkava sa Rimom 1274. godine, bilo moguće tek tri decenije kasnije, brakom sa Simonidom, ćerkom Andronika II, sina Mihaila VIII u drugoj polovini aprila 1299. godine.
Ovim svojim opredelјenjem, kralј Milutin je načinio još jednu prekretnicu srpske srednjovekovne istorije, najveću od vremena njegovog pradede Stefana Nemanje i jedinstvom sa vizantijskim carem, kako je to naglašavao sam vasilevs Andronik II, promenio tok dinastije Nemanjića i srpske države kojom su do gašenja loze vladali samo neposredni Milutinovi potomci, ali i pomerio središte srpske države značajno na jug, sa prestonicom u gradu Skoplјu u kome će se njegov unuk Stefan Dušan krunisati za cara na Uskrs 16. aprila 1346. godine.
Kralј Milutin je, stoga, nesumnjivo, bio renesansni vladar, graditelј i obnovitelј brojnih crkava ne samo na ovom novom centralnom prostoru srpske države, već i u Carigradu, Jerusalimu, Solunu i Svetoj Gori, ali i pokretač ogromne prepisivačke i književne delatnosti zahvalјujući kojoj nam je sačuvan veliki broj srpskih rukopisa iz prvih decenija 14. veka.
Dodaj komentar