MediaSfera
Tekst i fotografije: Fondacija ,,Blago“
Crkvu Bogorodice Ljeviške, prizrensku katedralu, podigao je kralј Milutin početkom XIV veka (1307–1309). Izgrađena je na temelјima trobrodne bazilike iz X–XI veka, koja je verovatno bila posvećena Bogorodici Eleusi (Milostivoj) i zasnovana na mestu starije kultne građevine.
Bazilika iz X–XI veka delimično je obnovlјena u XIII stoleću, u vreme kralјa Stefana Prvovenčanog, kada je Prizrenska episkopija priklјučena autokefalnoj Srpskoj crkvi. U doba kralјa Milutina izvedena je temelјna obnova hrama, a o tom kralјevom poduhvatu, sprovedenom uz zalaganje prizrenskih vladika Damjana i Save, potonjeg arhiepiskopa Save III, svedoče natpisi na istočnoj fasadi, izrađeni u opeci. Poznata su i imena vizantijskih umetnika, protomajstora zaslužnih za podizanje i oslikavanje sedišta prizrenskih episkopa u XIV veku – graditelј Nikola i slikar Astrapa pominju se u fresko-natpisu na svodu spolјne priprate crkve.
Pored građevinskih ostataka, iz doba obnove u XIII stoleću preostali su fragmenti oltarske pregrade s plitkorelјefnom dekoracijom, kao i delovi živopisa iz južnog broda – fresko-ikona Bogorodice Eleuse s Hristom Krmitelјem (Hranitelјem) i delimično sačuvane kompozicije Svadbe u Kani i Iscelјenja slepog (danas u Narodnom muzeju u Beogradu) iz ciklusa Hristovih čuda.
U velikoj obnovi u XIV veku crkva je dobila oblik petobrodne bazilike u koju je ukloplјen plan razvijenog upisanog krsta, dok je u gornjoj konstrukciji primenjeno petokupolno rešenje. Na zapadnoj strani podignuta je otvorena spratna spolјna priprata, nadvišena kulom zvonikom u središnjem delu. Fasade crkve izvedene su kamenom i opekom, u tzv. ćelijastom slogu, uz bogatu upotrebu keramoplastičkog ukrasa.
Živopis Bogorodice Ljeviške (1308–1313) delo je radionice koju je predvodio protomajstor iz solunske porodice Astrapa, Evtihije ili njegov sin Mihailo, a koja je i kasnije radila za kralјa Milutina. Odlikuje se izuzetnim tematskim bogatstvom i pripada umetničkim tokovima tzv. renesanse Paleologa. U središnjoj kupoli naslikano je poprsje Hrista Svedržitelјa okruženo anđelima, dok su u četiri male kupole smešteni različiti vidovi Hristovog lika. Proroci i Hristovi preci prikazani su u tamburima, a jevanđelisti na pandantifima.
U oltaru su figura Bogorodice i predstava Službe arhijereja u apsidi, Vaznesenje Hristovo u slepoj kaloti i na bočnim zidovima i Pričešće apostola ispod njega. Slikani program Bogorodice Ljeviške obuhvata veći broj ciklusa: Velike praznike, Hristovu delatnost i čuda, Stradanja, kao i Posmrtna javlјanja; ciklus Svetog Nikole naslikan je u južnom brodu, gde su i Vaselјenski sabori, a žitija svetih Dimitrija i Đorđa su u kapelama na spratu spolјašnje priprate.
Stupce krase figure mučenika, svetih ratnika i lekara, kao i izuzetne predstave mnogih svetih žena (Varvare, Teodosije, Nedelјe, Petke itd.), dok su u prolazu između priprate i naosa prikazani apostoli Petar i Pavle. Među zasebnim figurama u prvoj zoni nalaze se i fresko-ikone Bogorodice Pomoćnice sirotih i Hrista Hranitelјa (čuvara) Prizrena. U priprati su predstave Nemanjića.
Na njenom istočnom zidu naslikan je na purpurnoj pozadini svečani portret ktitora kralјa Milutina. S druge strane ulaza u naos, takođe pod Hristovim blagoslovom, nekada je stajala figura kralјa Uroša, Milutinovog oca. Na naspramnom, zapadnom zidu je poprsje svetog Simeona Nemanje, koji kao monah ruku raširenih u molitvi posreduje za svoje potomke i koga okružuju sinovi – sveti Sava, odeven u raskošan sakos i u pratnji svećonosca, i Stefan Prvovenčani, uz koga je predstavlјen potonji kralј Stefan Dečanski, Milutinov sin.
U soklu je, kao i u apsidi, naslikana draperija s dvoglavim orlovima. Bogati program spolјašnje priprate obuhvata ciklus Propovedi Jovana Preteče i Krštenja Hristovog u središnjem traveju, predstavu pesme Proroci su te nagovestili na njegovim lucima, zatim Lozu Jesejevu u severnom delu i Strašni sud u južnom, kao i figure srpskih arhiepiskopa i prizrenskih episkopa od 1219. godine.
U prizrenskoj katedrali pojavlјuju se i neke retko slikane scene, kao što su predstava Kanona na Uspenje Bogorodice Jovana Damaskina u spolјnoj priprati i epizoda o čoveku i jednorogu iz Romana o Varlaamu i Joasafu na spratu narteksa, a izuzetne su i personifikacije Starog i Novog zaveta prikazane u vidu krilatih devojaka na ulazu u spolјnu pripratu. Na zapadnom zidu spolјne priprate u doba turske vladavine neki posetilac, zadivlјen freskama Bogorodice Ljeviške, ispisao je arapskim pismom stih persijskog pesnika Hafiza: „Zenica oka moga tebi je gnezdo.“
Gradska katedrala preobražena je u vreme turske vlasti nad Prizrenom u džamiju, a njen živopis je oštećen i prekriven malterom. Pravoslavnom obredu vraćena je posle Prvog balkanskog rata. Konzervatorski i restauratorski radovi u njoj izvedeni su 1950–1952. U Martovskom pogromu 2004. godine, kada su stradale sve prizrenske crkve, i freske Bogorodice Ljeviške oštećene su vatrom.
Konzervatorske radove na slikarstvu izveli su italijanski stručnjaci 2011–2013. godine, a nastavio ih je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Od 2006. godine Bogorodica Ljeviška se, uz Pećku patrijaršiju, Gračanicu i Dečane, nalazi na Uneskovoj Listi svetske baštine, kao i na Listi svetske baštine u opasnosti. Crkva je danas zatvorena i zaštićena bodlјikavom žicom.
Da biste videli čitavu kolekciju slika, posetite www.blagofund.org/Archives/Prizren/sr/Ljeviska/
Dodaj komentar