MediaSfera
Piše: Gordana Radisavljević-Jočić
Foto: Hadži Marko Vujuičić, Jasmina S. Ćirić, Marija Mihajlović Shipley
Povodom 700 godina od upokojenja Svetog srpskog kralјa Stefana Uroša II Milutina (1282 ˗ 1321), Univerzitet u Kragujevcu u okviru projekta EuroWeb COST Action (19131), Institut za liturgiku i crkvenu umetnost Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Koč Univerzitet u Istanbulu, Institut za strategijska istraživanja Republike Srbije, Srpski kulturno-informativni centar SPONA iz Skoplјa, uz blagoslov Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve, organizuju međunarodni interdisciplinarni naučni skup ,,Kralј Milutin i doba Paleologa: Istorija, književnost, kulturno nasleđe”, od 24. do 26. oktobra u Skoplјu.
O ličnosti i epohi vladavine kralja Milutina razgovaramo sa dr Jasminom S. Ćirić, docentom Filološko-umetničkičkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i spoljnim saradnicom Instituta za istoriju umetnosti u Beogradu,koja je glavni inicijator ovog naučnog skupa i jedan od najboljih poznavalaca srpske srednjovekovne umetnosti.
-Posebno mi je drago da prvi put u javnosti za Vaš portal pomenem okolnost da su sve naučnoistraživačke organizacije koje su uključene u organizaciju istovremeno učesnici projekta COST Action 19131 koji za cilj ima utvrđivanje identiteta, transfera ornamenata između odeće, bogoslužbenog tekstila i vizuelnog identiteta sakralnih objekata.
Sa druge strane, posebna je čast da su Srpska Pravoslavna Crkva kao i Pravoslavna Ohridska Arhiepiskopija blagoslovile rad ovog skupa, što je izuzetno značajno osobito ukoliko se ima u vidu da je tema posvećena ne samo velikom vladaru, ktitoru, već i svetitelju kojeg Arhiepiskop Danilo II naziva novim srpskim mirotočcem. Otuda, aučni skup ima za cilj temeljito ispitivanje epohe kralja Milutina, njegovog odnosa kao ktitora prema zemaljskom, materijalnom i duhovnom. Da bi se takva pitanja detaljno proučila, da bismo razvili dijalog među učesnicima razumljivo je da će epoha biti ispitana kroz prizmu istorije, umetnosti, arhitekture, skulptorskog rafinmana kao organskog dela arhitekture, književnosti, odevanja, studija roda, crkvenog pojanja i generalno bogoslovskog konteksta, kaže dr Jasmina S. Ćirić.
Šta je u ličnosti kralja Milutina ostavilo najveći utisak na Vas? Kao istoričar umetnosti kako vidite njegovu epohu?
J.Ć: Kralj Milutin je vladar koji je delima pokazao da se bez Boga ništa veliko ne ostvaruje, a još manje gradi. Njegova zvanična titula je ,,Stefan Uroš, po milosti Božjoj kralj i samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih“. Tako se uostalom i potpisivao na većini dokumenata koje je izdavao, a koja se i danas čuvaju u Državnom arhivu u Dubrovniku. Ktitor o čijim delima je Arhiepiskop Danilo II ostavio najlepša svedočanstva govoreći da ,,kao što se ne može izbrojati pesak mora tako se ne mogu izbrojati njegove milostinje“. On je prikazao poreklo i genealogiju kralja Milutina: ,,Meseca oktobra dvadeset deveti dan, žitija i dela blagočastivoga i Hristoljubivoga i Svetorodnoga, moćnoga, samodržavnoga sa Bogom gospodina Stefana Uroša, praunuka Svetog Simeona Nemanje, novoga Mirotočca srpskoga, i unuka Prvovenčanoga kralja Stefana, i sina velikoga kralja Stefana Uroša“. Arhiepiskop Danilo II Pećki opisuje kralja Milutina kao čoveka lepog izgleda, upadljive telesnosti te da je imao starijeg brata, Stefana Dragutina, mlađeg brata Stefana i sestru Brnču o kojoj se malo zna. Prateći ništa manje bitnu žensku genealogiju, Sveti kralj Uroš II Milutin je sin kraljice Jelene Anđel, unuk Ane Dandolo, praunuk Ane (u monaštvu Anastasije).
Da li epoha kralјa Milutina predstavlјa vrhunac stvaranja u srpskom i romejskom kulturnom kontekstu?
J.Ć: Epoha kralja Milutina je uistinu svedok postojanja umnih i dalekovitih ljudi koji su vodili i usmeravali kulturni život srpske države. Ne bi nipošto trebalo zaboraviti period kada se i Milutin i njegov brat Dragutin pojavljuju zajedno kao ktitori u natpisima ili na freskama sa kraljicom Jelenom (Anđel). Nakon 1299.godine nastaje ktitorska delatnost koja do tada nije viđena ne samo u Srbiji, već biću slobodna da kažem, možda i u okvirima celokupnog romejskog Carstva. Zalaganjem kralja Milutina obnavljana su kultna mesta ali i uspostavljana nova svetilišta na celoj teritoriji Srbije koja podrazumeva novoosvojene predele na jugu, ali i na Svetoj Gori, Solunu, Carigradu, Jerusalimu. Srbija Milutinovog vremena je stecište izvanrednih graditelja, slikara, književnika, bogoslova.
Država u kojoj je uistinu sazrela umetnost koja ni u čemu nije zaostajala za onim što je godinama unazad nastajalo u drugim romejskim umetničkim centrima. Može se čak reći da je umetnost nastala u Milutinovo vreme čak i prednjačila što se nedvosmisleno može potvrditi arhitektonskim i slikarskim dometima ostvarenim u crkvi Bogorodice Ljeviške, Starom Nagoričinu, Studenici, Banjskoj, Gračanici, kao i u Hilandaru. Navedene crkve su izvesno svedoci poleta srpske umetnosti. Neosporno, glavni činilac je uz saradnju s najvišim predstavnicima Crkve, bio kralj Milutin. Kao ktitor ,,božanstvenih crkava no i palih obnovitelj“ nadmašio je svoje pretke darujući i obnavljajući njihove zadužbine, pominjući njihova imena u natpisima. Takvo mnoštvo svetinja nastalih za vreme Milutinovog dugog upravljanja srpskom zemljom, jedinstveno je u poznosrednjovekovnom razdoblju. Tako je uostalom saopštavana ideološka poruka srpske državne i crkvene politike, što se između ostalog vidi i u vladarskoj ikonografiji koja postaje gotovo identična onoj u carigradskoj sredini.
Kako vidite odnos kralјa Milutina sa dinastijom Paleologa?
J.Ć: Naziv skupa, iako je naizgled obiman, podrazumeva razmatranje veoma složenih procesa koji su se dešavali. Razume se, nije moguće razmatrati samo oblast kojom kralj Milutin suvereno vlada, već takve okolnosti kao i umetničke, književne tokove, valja posmatrati u makro planu, a to su upravo odnosi srpskog dvora sa prestonicom, kao i dešavanjima u drugom gradu prestonice, Solunu. Važne i dalekosežne promene su se dogodile nakon sklapanja mira sa Romejima, što je krunisano brakom između kralja Milutina i kćeri cara Andronika II Paleologa, Simonidom. Tako je kralj Milutin postao gospodar teritorije južno od Šar – planine prema liniji Strumica – Prilep – Debar. Porodične veze u kojima naročit značaj imaju dinastički brakovi, otvorile su velika vrata romejskim uticajima. Istini za volju, još za vreme Stefana Nemanje Srbija je imala prisne veze sa Carstvom i to je tako ostalo sve do vremena kralja Uroša I. Kada pogledamo izgled kralja Uroša I zaista je očigledno da na portretu u Sopoćanima on izgleda gotovo identično kao romejski car. Ideju kralja Uroša I nastavio je kralj Milutin koji je ojačao zaokret prema Carigradu pre svega dvorskim ceremonijalima, prihvatanjem carigradskih običaja. Onovremeni izvori to zaista nedvosmisleno potvrđuju.
Kako je izgledao svakodnevni život na dvoru svetog kralja?
J.Ć: Postoje zanimljivi izvori koji pokazuju propagandu onoga vremena. Svedočenja su ostavili Teodor Metohit, Nićifor Grigora, Georgije Pahimer. Carigrađanin po rođenju, Teodor Metohit koji je čak pet puta posetio državu kralja Milutina, opisuje Srbe koje naziva Tribalima kao grubijane, neznalice, besramnike naviknute na otimačinu stoke. Istovremeno opisao je u svom ,,Poslaničkom slovu“ prijem na srpskom dvoru, kako je izgledala gozba i kako je izgledao kralj Milutin. Kada je u pitanju gozba Teodor Metohit je ostavio poprilično detaljna svedočanstva. Posebno je zanimljiv deo u kojem kaže ,,Osim divljači i mnogih raznih ptica i druge jestive zveradi kao što su šumski veprovi i jeleni, a pored toga se obično svakoga dana sa arhontove (Milutinove) trpeze šalju i mnogobrojna ukusno pripremljena jela i poslastice u zlatnim i srebrnim tanjirima (..) A Milutin nam šalje još i sveže i sušeno voće i najbolje njihove kolače”. Zanimljivo je da Metohit ostavlja brilijantne opise kraljevog izgleda: „Sutradan, čim je svanulo, dobijemo poziv i odemo gospodaru uz pratnju junačkih mladića svečano spremljenih, koji su poslani po nas počasti radi. Čitava ceremonija beše vesela, puna dostojanstva i časti. Ona pokazivaše stanovništvu da je stigao plemeniti izaslanik velikog Gospodara sa misijom ozbiljnijom no što su bile druge ranije misije. I sam kralj beše veoma lepo nagizdan. Oko tela je imao više nakita od skupocenog kamena i bisera, koliko je god mogao da stane i sav je treptio u zlatu. Ceo dom blistaše svilenim i zlatom ukrašenim nameštajem. Okružen je bio svojim odabranim ljudima, i sve je bilo najlepše uređeno i ukrašeno. Ukratko rečeno, sve beše udešeno po romejskom ukusu i po ceremonijalu carskog dvora, a kao što veli poslovica „pokušalo se peške nadmetanje s lidijskom dvokolicom, ali se ipak nadmetalo“.“ Metohitove reči predstavljaju prvorazredan izvor za pokušaj razumevanja vizuelnog konstrukta epohe kralja Milutina kao i epohe dinastije Paleologa.
Koliko ima istine u njegovim opisima govori i činjenica da su Romeji kralja Milutina nazivali carem bez carske krune. To pokazuje koliki je bio nivo srpskog naroda u tom vremenu, iako su, istini za volju, neki izveštaji sa Zapada bili negativni. Tako ga i Dante Aligijeri svrstava u jedan krug Pakla što ne bi moglo biti moguće za jednog relativno udaljenog pisca od Srbije, da nije bilo propagande prema srpskom kralju. Sa druge strane, u ovom vremenu sija možda i najnežniji biser epohe, a to je ličnost mlade kraljice Simonide Paleologine, ćerke romejskog cara Andronika II Paleologa i žene mu Irine od Monferata. Georgije Pahimer kaže da je Milutin ,,primio carevu kćer više nego kao suprugu. Jer dočekao ju je blagonaklono, ne na konju kao što je bio običaj dočekivati, nego sjahavši kad je prilazila, to jest kao pred gospodaricom a ne pred suprugom“. Njihovo venčanje je obavio ohridski arhiepiskop Makarije, u Ohridu, odmah nakon Vaskrsa koji je bio 19. aprila 1299. Iako je još među njihovim savremenicima, Milutinov brak sa Simonidom bio protkan propagandom i čini se netačnim tumačenjima, neophodno je imati u vidu da njen odnos prema Svetom kralju najbolje prikazuje okolnost da je izradila Plaštanicu za njegov kivot (koja se čuva u Muzeju Srpske Pravoslavne Crkve u Beogradu) i da je dala da se izradi skupoceno zlatno kandilo. To su pokazatelji da ga je doživljavala kao svetu ličnost i kao ličnost kojoj bi trebalo pokazati najveće poštovanje. Zanimljivo je da je i Simonida smatrana i ktitorkom Hilandara. Naime ostalo je zabeleženo da je Dimitrije Paleolog, upravnik grada Soluna, tražio da se zaštiti Hilandar ,,zbog gospodarice sestre mi kraljice (Simonide), jer je ona ktitorka i gospodarica toga manastira.“
Kralj Milutin je među Nemanjićima bio najveći ktitor, podigao je i obnovio najviše bogomolja. Koje su njegove najznačajnije zadužbine?
J.Ć: U bliskosti sa srpskom crkvom sazdana je tajna Milutinove vladavine. Govoreći o Milutinovoj ktitorskoj delatnosti, arhiepiskop Danilo II naročito ističe staranje o zadužbinama svojih predaka ,,I u državi svoga otačastva mnoge božanstvene manastire od samog osnova podiže I odlikova dostojnoimenitom slavom da vaistinu budućiobnovljen Duhom svetim, obnavljaše stara rukopoloženja roditelja i praroditelja svojih i više od korena svršavaše po Božjem izvoljenju”. Veličajući kraljevo bogoljublje, krotkost, smernost, sklonost milostinjama Danilo II reći da je ,,u celoj velikoj Romaniji sazdao crkve i malomoćne hranio i negovao“. Od tih milostinja sačuvane su neke crkve sa freskama, a nekada i sa ikonama. Sveti kralj Milutin je neosporno sazidao ili obnovio: crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu (1306/07), crkvu Svetog Prohora Pčinjskog (1307 /09), crkvu Svetog Nikite u Čučeru kod Skoplja (oko 1308.), crkvu Svetog Đorđa Tropeoforosa (Pobedonosca) u Starom Nagoričinu kod Kumanova (1312 / 13), crkvu Svetih Joakima i Ane u Studenici (1313 / 14), oko 1315. crkvu Lipljanske episkopije Gračanicu, do 1316.godine crkvu Svetog Stefana u Banjskoj, oko 1317.godine crkvu Svetih Petra i Pavla u Bijelom Polju. U Solunu je kralj podigao i crkvu Svetog Đorđa ali i crkvu Svetog Nikole Orfanona (Crkvu Siročadi) koju je slikao slavni carigradski i solunski slikar Mihailo Kaliergis.
Zanimljivo da je ovaj manastir bio hram manastira Filokala, čiji je ktitor bio Sveti Sava, tako da se i kroz taj graditeljski poduhvat Sveti kralj dodatno upisao u krug Bogom odabranih nemanjićkih ktitora. Na mestu stare crkve svojih predaka Svetog Simeona i Save obnovio je Sabornu crkvu manastira Hilandara koja je živopisana u poslednjim godinama Milutinovog života. To je uostalom posvedočeno portretima careva Andronika II, Andronika III I kralja Milutina – između juna 1320. i oktobra 1321. Postoje i zadužbine o kojima se danas gotovo ništa ne zna : o crkvi Sv. Georgija Gorga na brdu Virgin (Deva) na reci Seravi, crkvi sv. Konstantina, crkvi Svetog Jovana Preteče i Bogorodice Trojeručice koju pominje i Teodor Metohit u ,,Poslaničkom slovu”, crkvi Svetog Georgija u Orahovici, crkvi Svetog Stefana u Prizrenu, crkvi svetog Nikole pod Kožljem na Pčinji, o crkvama u Jerusalimu. Isto tako nema sačuvanih podataka o kraljevom dvoru u Solunu koji je izvesno postojao. Kasnije je tradicija vezala neke crkve za kralja Milutina iako je malo verovatno da ih je on obnovio. Ipak, važno je pomenuti da je na osnovu sačuvanih dokumenata jasno da je kralj Milutin darovao i crkvu u Mateiču koju će kasnije obnoviti carica Jelena sa svojim sinom Urošem. Bez obzira na okolnost da se brojne crkve koje je kralj Milutin podigao ili obnovio danas nalaze izvan granica Republike Srbije, izvesno je da crkve koje su sačuvane predstavljaju celinu i u arhitekturi, tako i po odlikama slikarstva. Pored izuzetno jakih veza sa prestonicom, uz neosporan značaj dvora, značaj Milutinovih zadužbina nikako se ne bi mogao razumeti da nije bilo doprinosa Crkve kao institucije i njenih najznačajnijih predstavnika.
Kralj Milutin je proširio granice države na jugu na Makedoniju i pola Albanije, a na zapadu na veliki deo Dalmacije i od Srbije napravio najveću balkansku silu. Uporedo sa vojnim intervencijama, kralј Milutin veliku pažnju posvećuje kulturi i umetnosti. Da li se njegovo kulturno nasleđe vezuje samo za umetničku, kulturnu i duhovnu snagu romejskog Carstva dinastije Paleologa?
J.Ć: Veoma je važno razumeti da pozornica Milutinove kulturne politike nije samo Srbija. Uprkos kompozitnom religijskom ustrojstvu, vidljivi su i zapadni uticaji, kao i održavanje bliskih veza sa Zapadom. Između ostalog to je moguće videti i kod Arhiepiskopa Danila II koji koji iako nije popustljiv prema Latinima i latinskoj jeresi, nikada ne govori o njima sa omalovažavanjem. Sa umetničkog aspekta za nas je zanimljiva potvrda da je majka kraljeva Milutina i Dragutina, Jelena Anđel, nazivana od strane pape ,,svojom u Hristu najmilijom ćerkom“. Papa Nikola IV održavao je prepisku sa kraljevima Milutinom i Dragutinom, kao i sa kraljicom Jelenom. Kao vizuelni pokazatelj takvih živih i aktivnih odnosa, možda je najrečitiji primer ikona koja je darovana papi. To je ikona na kojoj su prikazani Apostoli Petar i Pavle, a u donjem delu su prikazani Milutin i Dragutin dok je između njih monahinja za koju se veruje da prikazuje kraljicu Jelenu. Ova ikona se pominje u popisu papske riznice već 1295. godine što je pokazatelj da je mogla biti darovana neposredno pre tog popisa.
Nažalost, većina Srba ne zna da mošti srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina počivaju u Crkvi svete Nedelje u Sofiji od 1460. godine.
J.Ć: Poznato je da je tokom jeseni 1321. godine kralj Milutin doživeo apoplektički udar koji mu je oduzeo moć govora i bacio ga u postelju. Upokojio se 29. oktobra 1321. godine u svom dvorcu u Nerodimlju, nedelju dana nakon završetka Gračanice i Andronikovog poklona u vidu manastira svetog Nikole kod Sera. Njegova iznenadna bolest i nesređeni naslednički odnosi stvorili su pravi metež u državi, tako da su pljačkaške čete napale čak i sprovod koji je prenosio njegovo bogato ukrašeno telo iz Nerodimlja u njegovu zadužbinu manastir Banjsku. Dve i po godine posle njegove smrti, crkva ga je kanonizovala kao Svetog kralja. Najvećim ga je učinilo da ga pominjemo kao svetitelja jer ga pamtimo kao pokajnika i ispovednika pravoslavne vere. Branio je zemlju od najezde inovernika, ali i od latinske jeresi. Kralj Milutin je trasirao pravoslavni kontekst srpske države, podižući kulturni nivo i posvećenost srpskog naroda Pravoslavlju.
Njegovo telo je pred Кosovski boj 1389. godine prebačeno iz Banjske u Trepču, da bi osmanskom najezdom 1460. godine i tokom epidemije kuge bilo preneto u Sredac (današnju Sofiju), u crkvu Svete Nedelje koja se po njegovim moštima još naziva i crkva svetog Кralja. Mošti svetog kralja su preneli u Sofiju kaluđeri Joanikije, Spiridon i Joakim. Početkom 21. veka, vođeni su razgovori o tome da se deo njegovih moštiju prebaci u obnovljeni manastir Banjsku, ali one i dalje počivaju u Sofiji.
Šta nam možete reći o percepciju kulta kralјa Milutina koji se održao sve do savremenog doba?
J. Ć: Кao potvrdu svetosti mirotočećih moštiju Svetog kralja Milutina, napomenućemo čudo koje desilo tokom napada komunista na Vaskrs 1925. godine, kada je usled postavljenog eksploziva u crkvi Svete Nedelje poginulo 193 vernika, a preko 500 ranjeno, dok su svete mošti čudom Božijim i zaštitom nebeskom ostale netaknute. Njegove netruležne mošti samo potvrđuju da je Gospod proslavio svoga ugodnika i da Gospod sudi sudovima koji su Njemu poznati, a do kojih običan čovek ne može doći svojim razumom. Nepovoljne istorijske okolnosti u kojima se nalazimo, potvrđuju da moramo najpre u sebi stvoriti svest o potrebi obnove srpske duhovne slave zato što samo iz toga izvora može krenuti bilo kakva svest da Srbi dobiju potrebu da se poklone moštima svetoga kralja Milutina. Tako će ljudi vremenom imati potrebu da čine Bogougodna dela na podobije dela Svetoga kralja Milutina i da bacaju nove iskre svetlosti na istoriju i delo Svetorodne loze Nemanjića.
Sutra: Tragična sudbina srpskih hramova u Severnoj Makedoniji
Dodaj komentar