MediaSfera
Piše: Gordana Radisavljević-Jočić
Foto: Vlada Stanković, privatna arhiva
Međunarodnom konferencijom o studijama Vizantije Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu obeleženo je početkom novembra 115 godina postojanja Katedre i Seminara za vizantologiju, treće po starosti te vrste na svetu. Iz Seminara je ubrzo izrasla i Katedra koja je iškolovala veliki broj naučnika. Danas kada se kaže „beogradska vizantološka škola“ onda se misli na samu naučnu elitu.
Međunarodna naučna konferencija povodom 115 godina Katedre i Seminara za vizantologiju održana je 9. i 10. novembra ove godine, najvećim delom kao “virtuelna” ili “onlajn” konferencija zbog trenutnih okolnosti uzrokovanih pandemijom korona virusa. Konferencija je bila održana na elektronskoj platformi Evropskog univerziteta Kipra, sa kojim Filozofski fakultet sarađuje na master programu “Helenske studije” i čitav tok konferencije je zabeležen i biće dostupan svima zainteresovanim.
-U trenutnim okolnostima je bilo posebno teško organizovati jednu ovakvu konferenciju sa 27 učesnika iz brojnih zemalјa, uprkos činjenici što je najveći broj učesnika svoje referate održao “virtuelno”, odnosno “na dalјinu”. Pre svega je trebalo okupiti jedan izuzetan tim vrhunskih stručnjaka za konferenciju koja je imala naziv Jedinstvo u različitosti. Aspekti centralnosti i regionalizma u vizantijskom svetu (tekstovi, vizuelna kultura, ideologija, identitet), u okolnostima kada su sve kolege posebno opterećene nastavom i komunikacijom “onlajn”, sa mnogo više obaveza nego u neka normalna vremena, kaže vizantologo dr Vlada Stanković, redovni profesor Odeljenja za istoriju i šef Katedre i Seminara za vizantologiju Filozofskog fakulteta Univertiteta u Beogradu.
Kao je došlo do osnivanja Seminara i Katedre za vizantologiju?
-Katedru i Seminar za Vizantologiju osnovao je 1905. godine – istovremeno sa osnivanjem Univerziteta u Beogradu, odnosno prerastanjem Velike Škole u Univerzitet – profesor Dragutin Anastasijević i njegove zasluge ne samo za nastanak ove dve institucije, Katedre kao nastavne jedinice i Seminara kao organizacione, već i za princip organizovanja jedne mlade nauke, su zaista izvanredne.
Anastasijević je uzor za svoju ideju i plan o osnivaeu Katere i Seminara koji je uspeo da sprovede, pronašao u modelu koji je njegov mentor na doktorskim studijama u Minhenu, profesor Karl Krumbaher stvorio 1892. godine, kada je po prvi put institucionalno ustanovlјena vizantologija kao nauka – kao posebno naučno područje koje se proučava na univerzitetu.
Krumbaher, veliki poznavalac grčkog jezika i izvora svih epoha, od antičkog do njemu savremenog doba, osnovao je na Univerzitetu u Minhenu 1892. Katedru i Seminar za srednjegrčku i novogrčku filologiju, time naglašavajući upravo taj jezički kontinuitet u sopstvenom naučnom obrazovanju i stručnosti, ali izdvajajući srednjegrčku filologiju – vizantijsko vreme i novogrćku filologiju – grčku književnost i kulturu u postvizantijsko vreme, kao dve osnovne i međusobno povezane naučne grane.
Istovremeno sa osnivanjem Katedre i Seminara u Minhenu, Krumbaher je pokrenuo i uređivao i jedini i do danas referentni međunarodni časopis za vizantologiju: Byzantinische Zeitschrift, jednostavno Vizantijski časopis, čiji su glavni urednici po pravilu (uz jedan izuzetak zbog nesposobnosti i nerada određenog kolege) Krumbaherovi naslednici u Minhenu sve do danas. Posebna mi je čast da sam već više od decenije član Uređivačkog odbora ovog časopisa, koji je “referentan” zato što jedini donosi svake godine spisak svih naučnih priloga iz raznih oblasti vizantijskih studija.
Anastasijević je otišao korak dalјe od svog mentora Krumbahera u tome što je Katedru i Seminar koje je osnovao od početka jasno definisao naučnom oblašću – vizantologijom, i u tom smislu je beogradska Katedra najstarija na svetu.
Šta znači Seminar za vizantologiju?
-Seminar je organizanciona jedinica – dok je Katedra nastavna jedinica, usmerena na organizovanje nastave, rad sa studentima svih nivoa, Seminar podrazumeva jedinstven način organizacije: njegovi članovi su profesori, nastavnici i saradnici Katedre, i on podrazumeva postojanje sopstvene biblioteke Seminara, što je slučaj i sa našim Seminarom za vizantologiju koji ima probranu stručnu biblioteku.
Seminar podrazumeva u organizacionom smislu i specifičan prostor, jednu prostornu celinu – u njemu su kancelarije profesora, biblioteka i centralna prostorija koja služi kao učionica za vežbe sa studentima, radionice sa postdiplomcima i zajednički rad na vizantijskim izvorima i naučnim temama, jer je i taj zajednički rad jedna od karakteristika Seminara za vizantologiju.
Zašto je osnivanje Seminara i Katedre za vizantologiju bilo veoma moderno i za ono vreme?
-Vizantologija je u vreme kada je profesor Dragutin Anastasijević osnovao Katedru i Seminar bila jedna mlada nauka, na neki način i pomodna. Moderna zato što je prošlo samo 13 godina od kada je osnovana prva katedra u Minhenu, i samo 6 godina od osnivanja druge po redosledu katedre na Sorboni – ali i zato što je ova nauka tada predstavlјala jednu novu disciplinu, sa puno otvorenog prostora koji je trebalo popuniti, posebno težak zadatak kada se ima u vidu dugotrajnost milenijumskog carstva i obilјe izvora, pisanih najčešće na učenom grčkom jeziku.
Osnivanje Katedre i Seminara za vizantologiju bilo je moderno i stoga što vizantologija – po samoj svojoj definiciji – predstavlјa nadnacionalnu i interdisciplinarnu nauku, u kojoj su spojene i istorija samog carstva Rimlјana (za koje su Vizantinci sebe uvek smatrali), istorije pravoslavnih Slovena, ali i širokih oblasti Levanta i istočnog Mediterana u kojima su od kraja 11. veka postojale države zapadnih plemićkih porodica nastale u Krstaškim ratovima, kao i istorije Arablјana i turskih plemena, najpre Seldžuka i Osmanlija.
Analizirati i shvatiti tako dugotrajni fenomen kao što je bilo Vizantijsko carstvo i širi vizantijski svet, i tako kompklesni istorijski, društveni i kulturni razvoj i odnose, zahtevalo je i zahteva i danas poznavanje ne samo brojnih starih i modernih jezika, već i celokupno sagledavanje istorije, kulture, duhovnosti kroz izvore svih vrsta, od pisanih tekstova do različitih izraza vizuelne kulture, arheoloških nalaza, pečata, novca, što je sve zahtevalo poznavanje mnogih disciplina.
Primera radi, s obzirom da se broj nalaza olovnih pečata iz vizantijskog doba povećao na više desetina hilјada, posebna grana vizantologije se bavi proučavanjem ovih izvora–vizantijska sigilografija, dok se brojnim nalazima novca, i natpisima i predstavama na njima bavi vizantijska numizmatika.
Osnivanje Katedre i Seminara za vizantologiju bilo je moderno i za ono doba zato što je u srpsku naučnu sredinu uvelo jedan element koji ju je neposredno povezao sa samim centrom tadašnjih vizantijskih studija – Minhenom – što je bilo od posebnog značaja imajući na umu nemerlјiv uticaj koji je Vizantija imala na srpsku srednjovekovnu istoriju, koja se bez vizantijskog uticaja ne može ni zamisliti, pa se samim tim ne može pravilno ni shvatiti ukoliko se ne razume unutrašnji razvoj Vizantijskog carstva i čitava lepeza snažnih uticaja kojim je carstvo zaplјuskivalo pre svega pravoslavne države na Balkanu.
Treba posebno istaći da je uspostavlјanjem Katedre i Seminara za vizantologiju Beograd postao centar ovog dela sveta u jednoj mladoj i modernoj nauci, prepoznavši značaj Vizantijskog carstva i za čitav ovaj region, dok je recimo u Grčkoj vizantologija počela institucionalno da se predaje i proučava tek nakon Drugog svetskog rata.
Da li je bilo potrebno puno napora da se Katedra i Seminar održe?
-Nema nikakve sumnje da je u ovoj sredini izuzetan uspeh i sama činjenica da je jedna nastavno-naučna jedinica Univerziteta u Beogradu opstala 115 godina. O tome koliko je napora bilo potrebno da se Katedra i Seminar za vizantologiju najpre osnuju i njihov rad uspostavi, a zatim i održi više od veka, bilo bi potrebno napisati nekoliko studija – od samog osnivanja, do obnove nakon Prvog svetskog rata koju je praktično sam izvršio osnivač Katedre i Seminara profesor Dragutin Anastasijević, do teškim vremena tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu, i vremena komunističke diktature posle njega, kada je mladi Georgije Ostrogorski, koji je u Beograd došao 1933. godine bežeći od nacističkog progona, teškom mukom uspeo najpre da sačuva sopstveni život posle Drugog svetskog rata a zatim i Katedru i Seminar za vizantologiju…i tako sve do nama savremenih dana, pritisak na Katedru i Seminar nisu nikada prestajali, od političke birokratske mašinerije koja ne shvata značaj ovakvih institucija za Univerzitet, grad Beograd, Srbiju kao državu i srpsko društvo u celini, do zavidlјivih “kolega”, koji shvataju dobro taj značaj, i upravo zato što shvataju neretko pokušavaju naškode radu i ugledu Katedre i Seminara za vizantologiju.
U Beogradu je nedavno održana Međunarodna konferencija povodom ovog značajnog jubileja. Ko su bili učesnici i koje izazove ste, kao organizatori, morali da savladate?
–U trenutnim okolnostima je bilo posebno teško organizovati jednu ovakvu konferenciju sa 27 učesnika iz brojnih zemalјa, uprkos činjenici što je najveći broj učesnika svoje referate održao “virtuelno”, odnosno “na dalјinu”. Pre svega je trebalo okupiti jedan izuzetan tim vrhunskih stručnjaka za konferenciju koja je imala naziv Jedinstvo u različitosti. Aspekti centralnosti i regionalizma u vizantijskom svetu (tekstovi, vizuelna kultura, ideologija, identitet), u okolnostima kada su sve kolege posebno opterećene nastavom i komunikacijom “onlajn”, sa mnogo više obaveza nego u neka normalna vremena.
To je bio jedan od najvećih izazova jer je trebalo okupiti stručnjake za jasno definisane tematske celine: prvu, posvećenu Regionalnim pogledima na Vizantiju – centar, periferija, identitet i drugu, posvećenu Vizantiji na Balkanu/Vizantiji i Balkanu, u četiri navedena aspekta (tekstovi, vizuelna kultura, ideologija, identitet). To je podrazumevalo stručnjake za vizantijsku istoriju, književnost, vizantijsku i slovensku filologiju, vizantijsku i balkansku istoriju umetnost, balkansku istoriju, kulturnu istoriju Vizantije, odnose Vizantije i zapada… i posebno mi je zadovolјstvo da smo uspeli da okupimo na jednom mestu vrhunske stručnjake iz ovih oblasti iz brojnih zemalјa: osim 6 učesnika iz Srbije, još 21 stručnjak iz Grčke, sa Kipra, iz Bugarske, Hrvatske, Rusije, Velike Britanije, SAD, Nemačke, Litvanije, Rumunije. Filozofski fakultet u Beogradu je bio “središte” i domaćin konferencije i uspeli smo zahvalјujući radu brojnih posebno mlađih kolega organizujemo međunardnu naučnu konferenciju koja je zadovolјila najviše standarne međunarodne nauke. Čitava konferencija je održana na engleskom jeziku a radovi sa konfrencije će biti objavlјeni u posebnom zborniku u inostranstvu sledeće godine.
Konferencija se odvijala pod sloganom “Jedinstvo u različitosti: Aspekti centralnosti i regionalizma u vizantijskom svetu”. Kakav je bio odnos centra i periferije u romejskom svetu?
-Vizantijska carstvo i čitava vizatijska istorija, kao i istorija ovog regiona, bili su duboko obeleženi svemoćju jednog centra, prestonice Carigrada, koji je smatran prestonicom čitavog hrišćanskog sveta, kao što je vizantijski car, odnosno car Rimlјana, smatran Hristovim namesnikom na zemlјi i time neupitnim poglavarom hriščanske ikumene.
Upravo zbog tog snažnog centralizma, koji je posebno vidlјiv u sačuvanim izvorima jer je njihov najveći broj nastao Carigradu, razvoj “periferija” carstva i njihov odnos sa centrom je pomalo zanemaren u nauci. Ova konferencija je nastavak i mojih istraživanja i napora da se ukaže na neophodnost razumevanja značaja i pojedinih perifernih oblasti carstva, ali i oblasti koje nisu uvek bile deo Vizantijskog carstva, ali su ka njemu u političkom ili duhovnom smislu gravitirale (određenim pitanjima centra i periferije je bila posvećena jedna od prethodnih konferencija koje sam organizovao i zbornik sa nje, kojim sam započeo ediciju Vizantija: evropsko carstvo i njeno nasleđe u Americi).
Zašto je danas vizantologija važna nauka?
-Vizantologija je danas važna iz mnog orazloga, a najpre zato što proučava jedan izuzetno složen državni i društveni fenomen, kome nema ravnog sve do modernog doba, pa tako može služiti i kao putovođa za razumevanje savremenih kompleksnih sistema, i na istoku i na zapadu. Za ovaj naš prostor, prostor od Balkana do istočnog Mediterana, vizantologija je posebno važna jer sa političkom propašću carstva sredinom 15. veka nije nestalo ni vizantijskog uticaja ni brojnih shvatanja, veza, duboko usađenih društvenih i kulturnih normi koje su se učvršćavale tokom vekova postojanja Vizantijskog carstva.
Od pet tradicionalnih, ranohrišćanskih crkvenih centara, pet patrijaršija, samo Rim nije i dalјe je pod izrazitim grčkim uticajem – dakle, vizantijskim nasleđem – dok su ostale četiri, počevši od Vaselјenske patrijaršije u Carigradu/Istanbulu, preko Aleksandrije, Antiohije i Jerusalima i dalјe praktično u ovom smislu “vizantijske”, i u svima njima grčki jezik je i dalјe zvanični, kao i u vizantijsko vreme, dok se vizantijski uticaj i vizatijsko nalseđe oseća na čitavom ovom širokom prostoru. Imajući u vidu dugovečnost Vizantijskog carstva, bogatstvo i moć kao i u evropskoj istoriji neprevaziđenu diplomatiju, vizantijski uticaj se prostirao mnogo dalјe od granica samog carstva, čak i na prostorima izvan “pravoslavnog kruga” vizantijskog uticaja.
Koliko znamo o svakodnevnom životu i navikama Vizantinca?
-Danas se zna malo više nego do pre dve, tri decenije, zato što su i vizantolozi, poput stručnjaka za srednjovekovnu istoriju zapadne Evrope, počeli intenzivnije da se bave ovim temama. Ipak, imajući na umu milenijumsko postojanje Vizantijskog carstva, teško se može govoriti o Vizantincu ili Vizantinki kao takvima – moraju se staviti uvek u njima odgovarajuće vreme i prilike, kako se ne bi samo ređali podaci iz izvora, nezavisno od vremena njihovog nastanka.
Ono što se može sa sigurnošću reći, a što često izaziva čuđenje kod laika ili onih proučavalaca carstva koji nedovolјno razumeju njegovu kompleksnost, jeste da su Vizantinci pre svega bili izuzetno praktični lјudi, kao i da je hrišćanska vera predstavlјala neraskidiv deo vizantijskog bića, ali sama crkva nije nikad imala onoliku ulogu u Vizantiji kakva joj se nekad pridaje, po uzoru na primere iz zapadnog katoličanstva u poznom srednjem veku, niti je vizantijska država bila neka vrsta “crkvene države” – Vizantija je po mnogo čemu, na primer po monetarnoj ekonomiji, bila jedna snažna i prilično moderna država, odskačući umnogome od ostalih srednjovekovnih država.
Vizantija je najdugovečnija evropska država. Kako iz vašeg ugla izgleda putovanje kroz 11 vekova njene istorije?
–Ukratko rečeno – to je put stalnih promena, menjanja i prilagođavanja koji je ostao zaogrnut u tri osnovna stuba vizantijskog identiteta: 1. rimski identitet (podjednako hrišćansko Rimsko carstvo i rimske državne tradicije – pravo, državni aparat); 2. hrišćanska vera, koja će prerasti u pravoslavlјe – ortodoksiju, jedini pravi put hrišćanske vere; 3. grčka kultura, obrazovanje, jezik, bogato helensko nasleđe.
Vizantija se stalno menjala, čak mnogo više i suštinskije nego što su to i sami Vizantinci bili svesni, odnosno ostavili svedočanstva o promenama, ali su ova tri elementa činila osnovu vizantijske države, široko shvaćene kulture i vizantijskog bića.
Da li je u srpskom kulturnom biću ostalo je mnogo vizantijskih elemenata koje pripadaju takozvanom vizantijskom krugu?
-Jeste – ne toliko koliko u grčkom, što je i razmlјivo, ali često više nego što se nekada misli, od političkog razvoja, razvitka pravnih normi, i naravno raznih kulturnih uticaja, a na prvom mestu vizantijskog pravoslavlјa u koji je Srbija na najneposredniji način uklјučena.
Da razrešimo delemu Vizantija ili Romejsko carstvo? Ko je privi upotrebio pojam Vizantija?
-Vizantinci su bili i sebe smatrali Rimlјanima – na grčkom “Romeji” i Vizantijsko carstvo bi zapravo trebalo nazivati Rimskim carstvom, ili kako se posebno u Velikoj Britaniji i danas najčešće naziva Istočnim Rimskim carstvom (mada su Vizantinci sebe smatrali pravim a ne nekakvim “istočnim” Rimlјanima). Vizantion je stari naziv za Konstantinopolј/Carigrad pre obnove Konstantina Velikog koji je od “Drugog Rima” stvorio prvu hrišćansku prestonicu, i otuda su se i u vizantijsko vreme učeni Vizantinci poigravali imenom “Vizantinac” – ali samo sa stanovnike prestonice, Carigrađane.
Termin Vizantija sa čitavo carstvo upotrebio je prvi u začecima vizantologije kao nauke u 16. veku Hijeronim Volf, koji je objavio nekoliko vizantijskih izvora koji su pokrili hronološki gotovo čitavu vizantijsku istoriju, od doba Konstantina Velikog pa do 14. veka i uveo termin vizantija u nauku. On se do danas koristi kao po prećutnom dogovoru kako bi se označilo Rimsko carstvo sa središtem u Carigradu, podrazumevajući da je svima jasno da je to samo naučni konsenzus a ne odraz stvarnog stanja i stvarnog istorijskog fenomena.
Na žalost, poslednjih decenija ovaj naučni dogovor se ispostavlјa kao nedovolјan, u najmanju ruku, jer je sa protokom vremena i porastom površnosti i broja lјudi koji se na neki način dotiču “vizantijske” istorije, ova očigledna činjenica – da je reč samo o zgodnom i u nauci prihvaćenom načinu da se imenuje Rimsko carstvo na istoku – postaje nedovolјno poznata i jasna čak i u naučnim krugovima. To je posledica sve površnijeg opšteg istorijskog obrazovanja i jedne loše tendencije u samim vizantijskim studijama da se proučavaju sitne teme izolovano od šire, opštije slike, za koju je potrebno i više znanja i bolјe shvatanje kompleksnog fenomena kakvo je bilo Viazntijsko carstvo.
Koje teme zaokupljaju svetske vizantologe, a koje naše? Šta karakteriše rad naših vizantologa?
-Po pravilu, srpska vizantologija ima dva pravca: jedan “usko vizantijski”, posvećen proučavanju raznih aspekata Vizantijskog carstva i drugi usmeren na analizu odnosa Vizantije i srednjovekovne Srbije i Balkana, uopšte. Gotovo sve doktorske disertacije zbog toga su posvećene samoj vizantijskoj istoriji, jer je ona osnova i za razumevanje razvitka balkanskih država u srednjem veku, pa tako i srpske srednjovekovne države, posebno od vremena Stefana Nemanje.
Kažete da ko ne zna srednjovekovnu istoriju ne može da razmišlja ni o sadašnjosti na pravi način. Da li je naša srednjovekovna istorija dovoljno proučena?
-Na žalost, daleko je od dovolјne proučenosti, jer nemamo čak ni naše, toliko vredne i istorijski i književno izuzetne srednjovekovne izvore izdate na zadovolјavajući način, po kriterijumima savremene nauke. Dva svetska rata, a zatim i period komunističke ideologije koje se u mnogo čemu nosmo oslobodili, doprineli su zaziranju od proučavanja nekada i najvažnijih ličnosti i tema nacionalne istorije, uz okolnost da je za dubinsko poznavanje i srpske srednjovekovne istorije neophodno i isto takvo poznavanje vizantijske istorije i izvora, što podrazumeva i odlično znanje grčkog jezika, što su sve prepreke koje ipak ne bi trebalo da budu nepremostive.
Kako vidite odnos Vizantije i države koju je još Konstantin Porfirogenit u 10. veku zvao današnjim imenom – Srbija?
–Od prvih pomena u pisanim izvorima, u tajnom spisu o vladanju koji je car Konstantin VII Porfirogenit namenio svom sinu i nasledniku Romanu sredinom 10. veka, država Srba nosi naziv Srbija, stalno i jedino državno ime od tog vremena nadalјe. Okolnost da se i najranija istorija Srba i brojni drugi podaci o srpskoj istoriji nalaze u vizantijskim izvorima nije nimalo slučajna, jer je Srbija od početka bila pod snažnim uticajem Carigrada.
Odnos između Vizantije i Srba je prošao kroz različite faze, ali je od vremena Stefana Nemanje svesna opredelјenost srpskih vladara za Vizantiju, vizantijsku veru i duhovnost, vizantijsku kulturu i shvatanje sveta, ostalo nepromenlјivo do kraja srpske srednjovekovne istorije. Ta svesna opredelјenost za pripadnost jednom svetu sa jasno definisanim vrednostima uslovila je i razvoj srpske srednjovekovne države, ali i njeno neprestano jačanje, sve do vremena kralјa Milutina, koji je na izmaku 13. veka stupio u “jedinstvo” sa vizantijskim carem, kako to definišu sami vizantijski dokumentarni izvori i polovine sledećeg stoleća kada je Stefan Dušan s pravom, i uz prećutnu dozvolu Carigrada, poneo titulu cara Srba i Grka, što je na slovenskom tada i u Srbiji i u Bugarskoj značilo – Rimlјanin.
Vlada Stranković
Redovni profesor vizantologije i šef Katedre za Istoriju Vizantije na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Osnivač je upravnik Centra za Kiparske studije na istom fakultetu.
Usavršavao se u Beču i Atini, a predavao kao gostujući profesor na Univerzitetu u Janjini, Grčka, Otvorenom Univerzitetu Kipra (Nikozija), a predaje i dalјe na master studijama na Evropskom Univerzitetu Kipra (Nikozija). Držao je predavanja po pozivu u Grčkoj, na Kipru, u Bugarskoj, Mađarskoj, Nemačkoj, Španiji, SAD-u.
Član je redakcije najstarijeg vizantološkog časopisa Byzantinische Zeitschrift-a od 2009. godine.
Školske 2014/15 godine bio je član Instituta za napredno istraživanje (Institute for Advanced Study) u Prinstonu, Nјu Džersi, SAD.
Pokretač je i urednik edicije Vizantija: evropsko carstvo i njeno nasleđe (Byzantium: A European Empire and Its Legacy) za akademsku izdavačku kuću Leksington (Lexington Books) SAD.
Rukovodilac je interdisciplinarnog projekta “Hrišćanska kultura na Balkanu u srednjem veku: Vizantijsko carstvo, Srbi i Bugari od 9. do 15. veka”.
Autor je pet knjiga, među kojima Komnini u Carigradu (1057-1185). Evolucija jedne vladarske porodice (2006) i Kralј Milutin (1282-1321) (2012) i urednik zbornika The Balkans and the Byzantine World before and after the Captures of Constantinople, 1204 and 1453 (2016, 2. izd. 2018).
Bavi se različitim aspektima vizantijske istorije, kulture, ideologije i književnosti od 9. do 15. veka, proučavanjem kompleksnih političkih sistema u srednjem veku i nakon njega, Kiprom, kao i Balkanom i njegovom istorijom i kulturom, u srednjovekovno i savremeno doba.
Dodaj komentar