Priredila: Gordana Radisavljević – Jočić
Fotografije: Aleksandar Jočić
Saborni hram svetog Arhangela Mihaila, poznatiji kao Saborna crkva spada među najveće crkvene građevine podignute u Kneževini Srbiji, a posle crkve Sv. Petra i Pavla u Topčideru, najstarija je crkva u Beogradu. Svedok je istorije, osobađanja od Turske vlasti, uzdizanja Srbije od kneževine do kraljevine. U njoj su krunisani i venčavani srpski vladari, birani i ustoličavani patrijarsi Srpske pravoslavne crkve i održavani mnogobrojni crkveni sabori. Saborna crkva je odigrala i ogromnu ulogu u oblasti duhovne muzike. U njoj su prvi put izvedena dela kompozitora Mokranjca i Josifa Marinkovića. Najstariji hor u Srbiji Prvo beogradsko pevačko društvo, je i danas zvanični hor Saborne crkve i pod pokroviteljstvom je Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog.
Odlukom iz 1979. godine Saborna crkva kao nepokretno kulturno dobro ima status spomenika kulture od izuzetnog značaja.
Zvona Saborne crkve
Podignuta je na temeljima stare crkve, koja se pominje u vreme austrijske vladavine Beogradom od 1717. do 1739. godine. Na njenom mestu sagrađena je nova crkva od drveta, koju je 1795. godine zamenila crkva od čvrstog materijala ali bez zvonika.
Saborna crkva je mesto gde su se prva zvona, posle viševekovnog zatišja, oglasila neposredno u blizini Turaka i Beogradske tvrđave. Do oglašavala su se samo klepala. Tek verskim hatišerifom 1829. Srbima je najzad dozvoljeno da oglase zvona. Po naredbi kneza Miloša „pored stare crkve, podignuta je drvena zvonara“, u koju su bila postavlјena zvona. Turci nisu blagonaklono gledali na tu kneževu odluku. Hroničari beleže kako su se svi okupili oko crkve, željni da makar rukom dodirnu konopac kojim je povezano crkveno zvono. Danas se u zvoniku Vaznesenske crkve među pet zvona različite veličine i porekla nalazi i zvono stare Saborne crkve, koje se 15. februara 1830. godine oglasilo prvi put, kada je Kneževina Srbija dobila autonomiju.
Za vreme Prvog svetskog rata Austrijanci i Nemci su skinuli krovni pokrivač sa crkve i odneli ga zajedno sa svim zvonima, da bi od njih pravili municiju, ostavivši nepokrivene daske na krovu kroz koje je curila kiša. Stvorena vlaga je rastvarala malter i izazivala odvajanje bojenog sloja od maltera nosača.
Gradnja “uzornog hrama”
Stara crkva je bila toliko oronula da nije mogla da se obnovi, pa je knez Miloš Obrenović naredio 1836. godine da se ona poruši i na njenom mestu „izgradi nov, prostran i u svemu uzorni hram“. Posvećena je njegovoj krsnoj slavi Arhangelu Mihailu. U gradskim analima zabeleženo je da se 15. jula 1837 na raskršću današnjih ulica kralja Petra i kneza Sime Markovića okupio „narod oboje pola“, došla je kneginja Ljubica sa sinovima Milanom i Mihailom, gruvali su topovi, a mitropolit Petar Jovanović osveštao je temelje novog Sabornog hrama. Gradnja je počela je 28. aprila 1837, a posle dve godine izrasla je do nivoa krova. Osvećenje krsta na zvoniku bilo je u julu 1840. godine. Na dan hramovne slave Sv. arhanđela Mihaila, 8. novembra 1845. mitropolit Petar Jovanović služio je u njoj prvu liturgiju.
Novu Sabornu crkvu, po ugledu na srpsku crkvu u Sremskim Karlovcima, projektovao je pančevački arhitekta Adam Fridrih Kverfeld, rodom iz Hanovera. Doduše, pitanje njegovog autorstva arhitektonskih planova izgradnje dugo je bilo sporno. Građena je u stilu kasnog baroka i klasicizma za razliku od ostalih crkava iz tog perioda koje su građene u vizantijskom stilu. Zidanje crkve povereno je pančevačkim i zemunskim majstorima.
Interesantne činjenice
Godine 1900. u Sabornoj crkvi su se venčali kralj Aleksandar I Obrenović i Draga Mašin. Kraljevski par je nastradao u atentatu koji je izvršen tri godine kasnije.
Godine 1904. Petar I Karađorđević krunisan je za kralja.
Godine 1914. u prvoj godini Velikog rata Austro-ugarska vojska je znatno oštetila i opljačkala crkvu, pokidano je svih pet zvona iako je prota Milivoj Petrović koji se našao tu molio da bar jedno ostave.
U porti crkve nalaze se i grobovi srpskih prosvetitelja i reformatora srpskog jezika Vuka Karadzića i Dositeja Obradovića.
Veličanstveni duborez
Unutrašnjost Saborne crkve krasi veličanstveni duborezni pozlaćeni ikonostas koji je izradio vajar Dimitrije Petrović, a njeni zidovi oslikani su u slobodnijem romantičarskom stilu koji je posebno izražen u koloritu, znalačkom korišćenju efekata svetlo-tamno i u naglašavaju dramatike samih prizora.
Ikone koje se nalaze na ikonostasu, pevnicama, tronovima i predikaonici naslikao je Dimitrije Avramović, jedan od najistaknutijih srpskih slikara XIX veka. „Blagovesti“, „Polaganje Hrista u grob“, „Bogorodica sa Hristom“, „Sv. Jovan Krstitelj“neke su od mnogobrojnih ikona koje ulepšavaju unutrašnjost ove svetinje. Svaki njen deo naprosto odiše veličinom, produhovljenošću i neopisivim mirom.
Svete mošti i grobovi
U blizini crkve, na mestu gde se danas protežu Zadarska ulica, deo ulice Kralјa Petra i Kosančićev venac, nalazilo se staro srpsko groblјe. Nјegovo postepeno širenje nastavilo se i u porti Saborne crkve, koja je prvih decenija 19. veka bila neograđena i služila kao groblјe za viđenije ličnosti Srbije. Lobanja vožda Karađorđa je do 1837. godine bila sahranjena u južnom delu porte, kada je po želјi i naređenju kneginje Ljubice izvađena i prenesena u Topolu. Tu su sahranjeni: Hadži Ruvim, knez Sima Markoviž, vojvoda Petar Nikolajević Moler.
U Sabornoj Crkvi danas se čuvaju mošti: Svetog i pravednog kneza Stefana Štilјanovića, deo moštiju Svetog kneza Lazara, čestice moštiju Svetog Jovana Šangajskog i Sanfranciskanskog, kao i čestice moštiju Svetog cara Uroša Petog Nemanjića (Nejakog).
Uz južni vid crkve, uz samu pripratu nalazi se grobnica kneza Miloša. U grobnici kneza Miloša sahranjen je i njegov sin knez Mihailo Obrenović. Nadgrobni spomenik knezu Mihailu, koji se sastoji od postolјa, sarkofaga i bronzane statue Svetog arhanđela Mihaila, podigla je kneginja Julija. U Sabornoj crkvi su sahranjeno je nekoliko mitropolita i patrijarha. Grobovi Vuka Stefanovića Karadžića i Dositeja Obradovića nalaze se spolјa, u crkvenoj porti, ispred glavnog portala.
Najveće bogatstvo Saborne crkve predstavlja njena riznica u kojoj se čuvaju stare ikone, krstovi, zlatarski radovi, stare knjige, spisi i drugi mnogobrojni predmeti koji potiču iz perioda od 17. do 20. veka.
Konzervatorsko-restauratorski radovi na zidnom slikarstvu i ikonostasu izvedeni su 1993-1996. Restauracija fasada urađena je 1996-1997, sanacija krova, restauracija ograde i ulazne kapije 2006. godine.
Dva zaštićena stabla tise u porti Saborne crkve u Beogradu predstavlјaju primerke dendroflore čija vrsta na prostoru Srbije prirodna retkost.
Dodaj komentar