Gradski kompleks dvorova na Terazijama: Stari i Novi dvor

Piše: Gordana Radisavljević – Jočić

Fotografije: Aleksandar Jočić

Na beogradskom Andirćevom vencu jedan preko puta drugog stoje dva dvora, dve dinastije – Stari i Novi dvor, Obrenovići i Karađorđevići. Nekada simboli monarhije, danas simboli republike, svedoci nekih drugih vremena u kojima je bilo moguće sazidati dvor za nekoliko godina. Svedoci uzdizanja Srbije od kneževine u kraljevinu, smene dinastija i državnog uređenja. U Starom dvoru Obrenovića danas je sedište Skupštine grada Beograda, a u Novom dvoru Krađorđevića je zgrada predsednika republike.

Izgled gradskog kompleksa dvorova na Terazijama dosta se promenio od početka 20. veka. Najpre su, kao posledica međudinastičkih promena srušeni Stari konak i dvor kneza Mihaila Obrenovića. Stari konak, ili Simićeva kuća koji se nalazio na potezu gde je danas park između Starog i Novog dvora, porušen je još 1904. Tu su, inače, doneli ubijenog kneza Mihaila iz Topčidera, tu su ubijeni kralj Aleksandar i kraljica Draga, održavani prvi balovi, ali i krojila sudbina Srbije u drugoj polovini 19. veka. Dvor Kneza Mihaila, sagrađen prema projektu Koste Šrepalovića, porušen je uoči Prvog svetskog rata kako bi se tu zidao današnji Novi dvor. Kompleksu gradskih dvorova pipadali su još Maršalat kraljevskog dvora, odnosno zgrada protokola, administrativnih poslova i garde i pomoćne zgrade za poslugu, garaže i konjušnice. Maršalat je srušen 1957, a pomoćne zgrade 1945. Dvorski park (danas Pionirski park) bio je okružen dekorativnom ogradom od kovanog gvožđa, sa kamenim stražarskim kućicama. U središnjem delu parka nalazio se bazen sa skulpturom devojke sa krčagom u ruci, izrađenom u Beču.

Stari dvor prostire se na raskrsnici ulica Kralja Milana i Dragoslava Jovanovića, a glavni ulaz smešten je na strani prema Trgu Nikole Pašića. Podigao ga je kralj Milan Obrenović u periodu od 1881. do 1884. godine. Projektovao ga je Aleksandar Bugarski u stilu akademizma, karakterističnom za XIX vek, a dekorisan je u duhu renesanse. Za njega se vezuju neki od najznačajnijih događaja srpske istorije. U godini kada je počela gradnja Srbija je proglašena kraljevinom, a kralj Milan Obrenović je potpisao akt o abdikaciji upravo u Starom dvoru.

U njemu je tokom i neposredno posle Prvog svetskog rata zasedala Privremena Narodna skupština, a u periodu između dva svetska rata dvor je bio domaćin raskošnim kraljevskim balovima, zabavama i u njemu se vršio prijem stranih gostiju. U vreme socijalističke Jugoslavije, na dvoru je bio najpre Prezidijum Narodne skupštine, onda Vlada FNRJ, pa Savezno izvršno veće, a Skupština grada Beograda i kabinet gradonačelnika se u Starom dvoru nalaze od 1961. godine.

Nakon smene dinastija, od 1903. do 1921. godine u dvorcu je bila rezidencija kralja Petra I Karađorđevića, a od 1921. do 1922. godine rezidencija kralja Aleksandra I Karađorđevića. U dva svetska rata pretrpeo je ozbiljna oštećenja koja su značajno doprinela promeni njegovog današnjeg izgleda. Dvor je ostao bez dva kubeta prema bašti, dvorska kapela je uništena, prestona dvorana je promenjena u potpunosti. U periodu socijalizma u Jugoslaviji na glavnom tornju nalazila se zvezda petokraka, koju je Zoran Đinđić, prvi demokratski gradončelnik odmah po stupanju na dužnost 1997. zamenio dvoglavim orlom. Njegov spoljašnji izgled krase karijatide i dorski stubovi. Unutrašnjost dvora čine centralni hol, Crveni salon, Žuti salon, Svečana sala, Balska dvorana sa koje se ulazi na terasu. Enterijer krase brojna dela naših poznatih slikara: Đure Jakšića, Save Šumanovića, Petra Lubarde itd. Takođe, u dvoru se nalaze i skulpture Riste Stijovića urađene u drvetu. Poseban značaj ima najstariji pisani dokument koji pominje ime Beograd na Slovenskom jeziku – faksimil pisma Pape Jovana VIII iz 878. godine.

Ideja o izgradnji Novog dvora javila se odmah nakon majskog prevrata 1903, i rušenja Starog konaka naredne godine, gde se do tada nalazila vladarska rezidencija. Kralј Petar I Karađorđević, po dolasku na vlast, boravio je u Starom dvoru, koji u prethodnom razdoblјu nije korišćen za stanovanje, već za reprezentativne potrebe vladara.

Podizanju Novog dvora za prestolonaslednika Aleksandra I Karađorđevića pristupilo se 1911. godine, prema projektu Stojana Titelbaha (1877-1916), istaknutog srpskog graditelјa sa početka 20. veka, koji je lično i nadzirao gradnju. Danas Novi dvor predstavlјa jedino njegovo poznato delo koje je radio kao arhitekta Ministarstva građevina. Izgradnja dvora je završena 1914. godine, ali je već tokom Prvog svetskog rata zgrada bila značajno oštećena. Temelјna obnova usledila je u periodu 1919—1922. godine, pod nadzorom posebno oformlјene Komisije, koja je istovremeno radila i na obnovi Starog dvora. U Komisiji, koja se brinula o kompletnom uređenju budućeg kralјevog doma i sedišta Maršalata dvora, između ostalih, bili su slikar Uroš Predić i arhitekte Ministarstva građevina Petar Popović i Momir Korunović. Juna 1922, kada se u zdanje uselio kralј Aleksandar I Karađorđević sa kralјicom Marijom, Novi dvor postao je zvanična vladarska rezidencija do 1933. godine.

Od juna 1934. godine do 1948. godine, na inicijativu kralja Aleksandra, dvor je pretvoren u Muzej kneza Pavla. Nakon toga, u Novom dvoru su se nalazili Savezno izvršno veće, Skupština Srbije, Predsedništvo Srbije, a danas predstavlja zgradu Predsednika republike. Novi dvor je izgrađen na istom mestu gde se nalazio dvorac kneza Mihaila Obrenovića. Zgrada je imala elemente akademizma, uz dodatak renesansnih i baroknih motiva. Međutim, njen današnji izgled se poprilično razlikuje od originalnog. Objekat je monumentalnog karaktera sa svim elementima karakterističnim za arhitekturu u Srbiji posle Prvog svetskog rata. Novi dvor se nalazi pod zaštitom države kao spomenik kulture od 1983.

Na prvom spratu bile su smeštene kralјeve i kralјičine privatne i radne prostorije: spavaće sobe sa pratećim odajama, kabineti, saloni, biblioteka i trpezarija. Na drugom spratu nalazili su se engleski i japanski salon, spavaće sobe i biblioteka. Nameštaj i uređenje prostora nose osobenosti stilova Luja XIV, Luja XV i Luja XVI. Najviši i ujedno najdominantniji deo Novog dvora – kula sa kupolom i šilјkom na čijem vrhu se nalazila bronzana figura dvoglavog orla u poletu predstavlјa glavni arhitektonski element koji spaja fasade prema ulicama Kralјa Milana i Andrićev venac.