Piše: Gordana Radisavljević – Jočić
Fotografije: Biljana Albahari, NBS arhiva
Prvi put pred posetiocima se nalaze hronološki i objedinjeno predstavljena sva izdanja periodike Jevreja na teritoriji današnje Srbije – od prvog objavljenog lista El amigo del pueblo (Narodni prijatelj) 1888. u Beogradu, do današnjih dana
Nije preterano reći da je uloga pisane reči u istoriji jevrejskog naroda bila presudna: prevashodno ona je ne samo održavala i širila obrazovanje nego i kulturu, religiju i nacionalni identitet. Tako i celokupna jevrejska periodična štampa, pokrenuta u Srbiji pre više od jednog veka, nosi i istorijsku i intelektualnu dimenziju. Te dimenzije se, pri tom, nisu zadržale samo u okviru jevrejske, nego i šire, srpske zajednice. Pisanje ove štampe, s jedne strane, odražavalo je međusobnu upućenost jevrejskog i srpskog naroda, kao i burnu balkansku istoriju, a s druge strane je neretko i ona sama uticala na njene tokove i oblikovala javno mnjenje, čitamo na koricama kataloga izložbe Listanje vremena – jevrejska periodika u Srbiji 1888 – 2016 koja je nedavno otvorena u Narodnoj biblioteci Srbijie. Autor postavke, koja će biti otvorena do 23. septembra, kao i kataloga, je Biljana Albahari, bibliograf NBS, dok dizajn izložbe i kataloga potpisuje Nikola Vukanović.
Kako ste došli na ideju da priredite izložbu Listanje vremena koja je nastavak Vašeg dugogodišnjeg istraživačkog rada. Koji izazovi su stajali pred Vama kao organizatorom?
-Okolnost da je 2016. godine objavljena knjiga Pregled jevrejske periodike u Srbiji: od 1888. do 2015, kao i činjenica da radim u NBS, i to baš u Bibliografskom odeljenju, ponukala me je da o mogućnosti pravljenja izložbe razgovaram sa Nikolom Vukanovićem, načelnikom Odeljenja za programe iz kulture, što je sa njegove strane prihvaćeno sa zanimanjem i podrškom…..I tako smo počeli osmišljavati koncept izložbe i pratećeg kataloga. Osnovna želja, i moja kao autora, i kolege Vukanovića, bila je da se ova interesantna i uglavnom nepoznata građa, kroz formu izložbe, predstavi široj javnosti i onima koji bi mogli imati interesa za ovu temu.
Profil izloženih časopisa je interesantan i šarolik – od zvaničnih glasila sefardske i aškenatske opštine, dnevnika jevrejskih opština do porodičnih, ženskih, sportskih listova…
-Ja bih dodala još i dosta čestu praksu i individualnih izdavača i urednika, pre svega iz perioda do Drugog svetskog rata, zainteresovanih da određene jevrejske teme pretoče u formu časopisa. Tako da su se izdanja tih pojedinaca, ponekad i grupe istomišljenika, kao i zvaničnih jevrejskih institucija, opština, klubova profilirala u izdanja koja su po orijentaciji i karakteru imala informativni, kulturni, poučni, verski, omladinski, cionistički, sportski ili prigodan karakter.
Ovde bih svakako dodala i još dve specifične grupe, konkretno godišnjak Meranos, koji su izdavali Jevreji iz Kruševca, koji su usled određenih društveno-političkih okolnosti prešli na pravoslavlje, i tri časopisa koja su jedno vreme tokom Drugog svetskog rata izdavali Jevreji u vojnom zarobljeničkom logoru Osnabriku u Nemačkoj, i u italijanskom konfinacijskom zarobljeništvu u mestu Sumartin, na ostrvu Braču. Zanimljivi su i šest časopisa koje su pokrenuli Jevreji poreklom iz Jugoslavije i Srbije u inostranstvu (Izraelu i SAD), od kojih dva još uvek i izlaze.
Život Jervrejske zajednice u Srbiji deli se na vreme pre i posle II svetskog rata. Kako je izgledalo izdavaštvo Jevrejske zajednice u preratnom periodu? Koliko je listova izlazlio?
-Taj period slobodno možemo nazvati zlatnim vremenom, kada je jevrejska zajednica na prostoru današnje Srbije pred rat brojala oko 34.000 ljudi, kada je jevrejski kulturni, društveni, socijalni, verski i svaki drugi život bio bogat, raznovrstan, sa puno inicijativa, ideja i sadržaja, pa i na polju ukupnog izdavaštva knjiga i periodike – novina, časopisa, godišnjaka, almanaha i kalendara. U tom predratnom vremenu pokrenuto je ukupno 47 izdanja. A o kojoj je inicijativnosti bilo reči možda najbolje govori, na primer, podatak da je samo 1933. godine pokrenuto čak 6 novih naslova i novina. Za jednu, relativno malu zajednicu, to je zaista bio podvig. Pa i pred sami Drugi svetski rat, kada je bilo dosta naznaka o lošim vremenima koja dolaze, Jevreji su opet imali i volju i htenje da objavljuju časopise, pa su čak i početkom 1941. godine pokrenuli još jedne novine Glasnik jevrejske aškenaske veroispovedne opštine. Zanimljivo je reći da je početkom rata u Srbiji, u 1941. godini, izlazilo sedam jevrejskih časopisa, koji su nažalost, usled rata i ugašeni.
Ko su bili novinari?
– U svakom slučaju, odgovor na ovo pitanje neće biti nikada potpun, jer je nažalost, veliki broj primeraka pojedinih naslova i fizički uništen za vreme Drugog svetskog rata.
U ovom trenutku, za izdanja pre rata, uopšteni odgovor bi mogao biti da se za period kada su nastajali prvi časopisi teško može govoriti o novinarima u današnjem smislu te riječi. Uglavnom su to bili obrazovaniji članovi zajednice i pojedinci koji su pisali tekstove različite dužine i kvaliteta, primereno orijentaciji i karakteru lista. Većina časopisa svakako je imala i svoju cenu, ali manji deo naslova se delio i besplatno, jer je želja izdavača bila da sadržaji tih izdanja budu dostupni što većem broju čitalaca.
Kako se finansirala štampa? Da li je bilo oglasa i ko su bili oglašivači?
-Finansirali su se delom od samih izdavača, pretplatama, dobrovoljnim prilozima (što je bila, a i danas je česta praksa među Jevrejima, pa i u nekim današnjim izdanjima postoji stalna rubrika pod naslovom Dobrovoljni prilozi, gde se oglašava ko je i za šta bio donator), a posebno su predratna izdanja imala i praksu objavljivanja reklama, najčešće ponuda iz raznih uslužnih delatnosti, prodavnica i servisa, proizvoda ili stručnih usluga. Navešću primer godišnjaka Jevrejski almanah, koji je izlazio u Vršcu, a u kojem je kao poseban prilog bilo i po 16 strana reklama. Oglašivači su u najvećem broju slučajeva bili članovi jevrejske zajednice, ali bilo je ponekad oglasa i pojedinaca i firmi izvan jevrejske zajednice, koji su imali želju i interes da svoje usluge ili proizvode ponude i ovoj, nazovimo je, jevrejskoj klijenteli.
Da li su svi listovi štampani na srpskom, ćirilicom ili je bilo i onih na hebrejskom?
-Prvi jevrejski časopis pokrenut u Srbiji El Amigo del Pueblo (Narodni prijatelj), štampan 1888. godine u Beogradu, bio je na ladino jeziku, što je mešavina španskog i hebrejskog jezika. Pisan je hebrejskim slovima (tzv. raši pismo), i bio je jedan od pet prvih časopisa pokrenutih na prostoru današnje Srbije, koji su bili na ladino jeziku od kojih su tri pisana hebrejskim slovima. Imao je uporedni naslov i na srpskom jeziku, štampan ćirilicom. Izdavač je bila Jevrejska opština Beograd, a urednik Jakov M. Alkalaj. Izlazio je mesečno, na 24 strane i imao je informativno-kulturni i nacionalni karakter. Izlazio je do 1893, a sledeća četiri godišta izašla su u Sofiji. Sačuvani primerci nalaze se u Nacionalnoj biblioteci Izraela u Jerusalimu (National Library of Israel).
A prvi jevrejski časopis na srpskom jeziku, i pisan ćirilicom, počeo je izlaziti 1906. godine u Beogradu, i zvao se Zajednica.
Od 47 predratnih časopisa, na srpskom jeziku (pisanih latinicom ili ćirilicom) bilo je 19 časopisa.
Na mađarskom je bilo devet, na nemačkom četiri, na francuskom jedan, a dvojezično na srpsko-nemačkom – pet, i na mađarsko-srpskom – četiri časopisa. Posleratni časopisi, njih 26, su objavljivani na srpskom jeziku (latinica, ćirilica), osim tri izdanja na engleskom, i jedno dvojezično – na srpskom i engleskom.
Da li je bilo problema sa cenzurom?
-Časopis Judeja pokrenut u Subotici 1920. godine i trebalo da bude posvećen verskim i kulturnim interesima Jevreja Vojvodine, rešenjem Ministarstva unutrašnjih dela broj 192/1921, od 21.01.1921. godine, nije dobio odobrenje za njegovo izdavanje.
Časopis Hashomer Hazair (u prevodu sa hebrejskog: Mladi čuvar, stražar) koji je pokrenut u Subotici na mađarskom jeziku, izlazio je od 1931. do 1937. godine, kada je u Vojvodini zabranjena ova jevrejska organizacija koja ga je izdavala, pa time i ovaj časopis. Ali pošto ova odluka nije važila za grad Novi Sad on nastavlja izlaziti upravo u Novom Sadu, pod istim naslovom ali u drugom formatu i na srpskom jeziku, u izdanju izdavača Tahelet-Lavan (u prevodu sa hebrejskog: Plavo-belo) koja je bila naslednik omladinske cionističke organizacije Hashomer Hazair.
Kako je došlo do pokretanja lista Meranos, koji su pre rata izdavali Jevreji pravoslavne vere?
-Meranos, je pokrenut 1907. godine od strane Jevreja iz Kruševca i okoline, a koji su usled određenih socijalno-političko-ekonomskih razloga prešli na pravoslavnu veru.
Naime, posle donošenja Uredbe od 12. novembra 1846. godine, u vreme Ustavobraniteljskog režima (1842-1858), kojom se Jevrejima zabranjuje svaki dalji boravak, posedovanje nekretnina i rad u unutrašnjosti Srbije, uz obavezu da moraju preći da žive u Beograd, određeni broj Jevreja iz Kruševca, Kraljeva, Jagodine, Ćuprije, Paraćina, Trstenika i Vrnjačke Banje, čiji su preci živeli još od 16. i 17. veka u gradovima i varošima centralne i južne Srbije, odlučuje da pređe na pravoslavlje i tako pokuša da promeni okolnosti svog statusa, života i rada. Želeći, ipak, da sačuvaju neku međusobnu vezu, kontakt i informacije, pokreću izdavanje godišnjaka pod imenom „Meranos“. Posljednji poznati broj ovoga godišnjaka je iz 1919. godine.
Štampan je ćirilicom, na 8 strana, i delio se besplatno.
Zvuči nestvarno da su u logoru Osnabrik oficiri Kraljevine Jugoslavije Jevrejskog porekla izdavali list?
-Da zvuči nestvarno, ali to nisu bili koncentracioni logori uništenja, kao što je to bila ogromna većina njih u porobljenoj Evropi, već vojni zarobljenički oficirski logor Osnabrik u Nemačkoj i italijanski konfinacijski na ostrvu Braču.
U nemačkom zarobljeničkom logoru, gde su bili zatočeni i oficiri Kraljevine Jugoslavije, bilo je i oko 400 Jevreja oficira Kraljevine Jugoslavije. Oni su bili smešteni u barakama broj 37 i 38. A upravo u baraci 37 je i pokrenut list Sedmica, što je bila aluzija na sobu broj 7 u kojoj je pomoću oskudne opreme umnožavan ovaj list. Izašlo je 14 brojeva, a onda je ime lista promenjeno u 37 po jednoj od jevrejskih baraka. Ovih drugih je izašlo još oko dvadesetak brojeva. Teme su bile događaji u samom logoru, ali i informacije o događajima u spoljnom svetu. U uredništvu ovih listova sarađivali su i kasnije poznate javne ličnosti: Oto Bihalji-Merin, Stanislav Vinaver, Rafajlo Blam, Albert Vajs, Sima Karaoglanović.
Treći list su bile interne novine koje je izdavalo 211 Jevreja, zatvorenika u italijanskom konfinacijskom logoru u mestu Sumartinu na Braču. Ovaj list, na do 20 strana, kucan je na mašini, samo u jednom primerku i čitao se po sobama ili po grupama. Izlazio je od 1942. do leta 1943, kada su svi zatvorenici odvedeni u logor na ostrvu Rab.
Šta je doneo posleratni period? Kako je štampa pomogla oporavku Jevrejske zajednice?
-Malobrojni Jevreji koji su preživeli nemeriva stradanja u Drugom svetskom ratu, odlučili su se da slede orijentaciju svojih sunarodnika od pre rata, i da nastave međusobno informisanje, povezivanje, edukaciju i borbu za očuvanje svoga nasleđa, tradicije, istorije, vere, između ostalog i kroz pisanu reč, pa već 1950. godine pokreću čak tri periodične publikacije. Jedan mesečnik, koji izlazi, evo već 68 godina, pod naslovom Jevrejski Pregled, zatim mesečnik na engleskom jeziku, koji je izlazio 41 godinu, sve do 1991, i jedan godišnjak – Jevrejski kalendar koji izlazi i danas. Prateći potrebe zajednice, pojedinih opština, ženskih i omladinskih sekcija, od tada pa do danas pokrenuto je 20 jevrejskih časopisa, godišnjaka, almanaha koji donose brojne i aktuelne vesti i informacije ili su posvećeni određenim temama iz opšteg jevrejskog nasleđa, istorije, vere i života, te pomažu međusobnoj povezanosti članova jevrejske zajednice.
Poslednji jevrejski časopisi u Srbiji Glas mišpaha (Glas porodice) počeo je da izlazi 2010. Po čemu je on specifičan? Koliko časopisa danas izlazi? Koji časopis ima najduži kontinuitet?
– Časopis Glas mišpaha (u prevodu sa hebrejskog: Glas porodice) poslednji je, za sada pokrenuti časopis u Srbiji. Njegov osnovni cilj bio je da donosi informacije o životu i događanjima unutar jevrejskih zajednica sa prostora bivše Jugoslavije.
Danas u Srbiji izlaze četiri jevrejske publikacije. A upravo dve od njih – Jevrejski pregled i Jevrejski kalendar imaju najduži kontinuitet izlaženja – 68 godina. Pored ove četiri koje izlaze u Srbiji, dve (od ranijih šest) još uvek izlaze i u Izraelu, od kojih mesečnik Most (ranije pod imenom Bilten) izlazi 65 godina.
